6. હ્રદયરોગના ખર્ચાળ છતાં કામચલાઉ ઉપાયો

તાજેતરમાં જ પ્રસિદ્ધ થયેલ આંતરરાષ્ટ્રીય અભ્યાસના તારણ મુજબ જો ડોકટરની સલાહ મુજબ યોગ્ય ડોઝમાં એસ્પિરિન લેવામાં આવે તો વિશ્વમાં દર વર્ષે એક લાખ લોકોની જિંદગી લંબાવી શકાય અને એટલા જ બીજા લોકોમાં હ્રદયરોગ કે પેરેલિસિસનો હુમલો અટકાવી શકાય.

એકલા ભારતમાં જ દર વર્ષે દસ લાખ લોકોનાં મૃત્યુ હાર્ટ એટેક કે સ્ટ્રોકને કારણે થાય છે. જો આ રોગો માટે જવાબદાર પરિબળોને સમયસર ઓળખી લેવામાં આવે તો ઘણાં મૃત્યુ અટકાવી શકાય છે. હ્રદય કે મગજને લોહી પહોંચાડતી રકતવાહિનીઓમાં ત્રાકકણ ગંઠાઇ જવાથી અવરોધ આવી જાય ત્યારે હાર્ટ એટેક કે પેરેલિસિસનો હુમલો આવે છે. માત્ર અડધી એસ્પિરિન લેવાથી લોહીના ત્રાકકણોને ગંઠાતા અટકાવી શકાય છે અને એટલે લોહીનો અવિરત પ્રવાહ હ્રદય અને મગજના કોષોને મળતો રહે છે. પરિણામે હ્રદયરોગ કે સ્ટ્રોકના હુમલાથી બચી જાય છે.

જો કે દરેક માણસે હ્રદયરોગથી બચવા માટે એસ્પિરિન લેવી જરૂરી નથી. જે માણસને એન્જાઇના હાર્ટ એટેક કે સ્ટ્રોક(પેરેલિસિસ) અથવા જેમણે બાયપાસ સર્જરી, એન્જિયોપ્લાસ્ટી કે હ્રદયનું અન્ય કોઇ ઓપરેશન કરાવ્યું હોય એવી વ્યક્તિઓએ આજીવન, એસ્પિરિનની ગોળી ડોકટરની સલાહથી અને એમની દેખરેખ હેઠળ લેવી જોઇએ. જે લોકોમાં આવા કોઇ રોગ કે ઓપરેશન ન હોય એમને સામાન્ય રીતે આ દવા લેવાની જરૂર નથી હોતી.

એસ્પિરિનની પેટ(જઠર) પર આડઅસર થાય છે એ ઉપરાંત અન્ય આડઅસરો પણ થઇ શકે છે. અમુક લોકોને ત્રાકકણ ગંઠાવાની પ્રક્રિયામાં વિક્ષેપ થવાને લીધે નાની નાની ઇજાઓમાં પણ વધારે પડતું લોહી નીકળવાની તકલીફ થઇ શકે. બેકાબૂ હાઇબ્લડપ્રેશર, પેટમાં અલ્સર, અન્ય લોહી નીકળવાની તકલીફ વગેરે હોય તો એસ્પિરિન ન લેવી જોઇએ. આમ દરેક દવા બેધારી તલવાર જેવી હોય છે. યોગ્ય પ્રમાણમાં યોગ્ય ડોકટરની સલાહથી લીધેલ દવા જિંદગી બચાવી શકે છે.

હ્રદયરોગના દર્દીઓને છાતીમાં દુ:ખાવો થાય ત્યારે જીભ નીચે મૂકવા માટે 'નાઇટ્રેટ' જૂથની દવાઓ(દા.ત. સોર્બીટ્રેટ, આઇસોર્ડીલ વગેરે) આપવામાં આવે છે. આ દવા જીભ નીચે મૂકતાની સાથે જ મોટા ભાગના દર્દીઓમાં છાતીનો દુ:ખાવો(એન્જાઇના પેકટોરિસ) ઘટવા લાગે છે.

'નાઇટ્રેટ' જૂથની દવા લેવાથી રકતવાહિનીઓના સ્નાયુઓ હળવાશ અનુભવે છે.(રીલેકક્ષ થાય છે) અને પરિણામે રકતવાહિનીઓ થોડી પહોળી થાય છે. ધમનીઓ કરતાં વધુ અસર શિરાઓ પર થાય છે આને કારણે શિરાઓમાં વધુ લોહી જમા થાય છે અને હ્રદયમાં આવતો લોહીનો જથ્થો ઘટે છે, પરિણામે હ્રદય પર લોહીના પંપીંગનું ભારણ ઘટે છે - હ્રદયની ઓકિસજનની જરૂરિયાત ઘટે છે અને હ્રદયને મળતો લોહીનો પ્રવાહ(ધમનીઓ થોડી પહોળી થવાને કારણે) વધે છે. આ બધી અસરોનો સરવાળો દર્દીને એન્જાઇનાના દુ:ખાવાથી દૂર રાખે છે.

મોટા ભાગના દર્દીઓને જીભ નીચે 'નાઇટ્રેટ' જૂથની દવા મૂકયા પછી પાંચેક મિનિટમાં જ રાહત થઇ જતી હોય છે. અને જો રાહત ન થાય તો દર પાંચ મિનિટે અડધી કે એક ગોળી વધુમાં વધુ ત્રણ વખત જીભ નીચે મૂકવી પડે છે.

જયારે આ દવા રોજ દિવસમાં બે કે ત્રણ ટાઇમ ગળવા માટે આપવામાં આવે ત્યારે લાંબે ગાળે એની અસરકારકતા ઘટી જઇ શકે છે. રોજ દવાની અસર વગરનો ૧૨ કલાકનો ગાળો રહે તો લાંબા ગાળા સુધી દવાની અસરકારકતા જળવાઇ રહે છે. આ માટે ગોળી ગળવાના સમયમાં ખૂબ કાળજી રાખવી જરૂરી છે. લાંબા સમય માટે સોર્બીટ્રેટ કે આઇસોર્ડીલ ગોળી દિવસમાં ત્રણ વખત લેવાની હોય ત્યારે પહેલી ગોળી સવારે આઠ વાગે, બીજી બપોરે એક વાગે અને ત્રીજી સાંજે છ વાગે લેવી જોઇએ. આ જ રીતે આઇસોસોર્બીડ મોનોનાઇટ્રેટ દવા બે વખત લેવાની હોય ત્યારે બાર-બાર કલાકના અંતરે લેવાને બદલે સવારની ગોળી આઠ વાગે અને બીજી ગોળી બપોરે ત્રણ-ચાર વાગે લેવી જોઇએ. બધી દવાઓ ડોકટરની સલાહ મુજબ અને ડોકટરે સૂચવેલા ડોઝમાં જ લેવી જરૂરી છે. માત્ર દવાના સમયમાં ભૂલ ન થાય એ માટે અહીં સમયની ચોક્સાઇ અંગે ધ્યાન દોર્યુ છે. જો ડોકટરે કોઇ અન્ય સમયે દવા લેવાનું સૂચવ્યું હોય તો એનું પાલન કરવું જરૂરી છે.

હ્રદયરોગનો હુમલો આવી ગયા પછી લાંબા સમય સુધી આ જૂથની દવાઓ(મેટોપ્રોલોલ, એટેનોલોલ, પ્રોપ્રેનોલોલ વગેરે) લેવાથી આયુષ્ય લંબાય છે એવું પૂરવાર થયુ છે. એટલે જ એટેક આવી ગયા પછી ઓછાંમાં ઓછાં એક-બે વર્ષ સુધી આ દવા લેવાની સલાહ મોટા ભાગના દર્દીઓને મળે છે. આ દવાઓ હ્રદયના ધબકારા અને હ્રદય પરનો કાર્યબોજ ઘટાડે છે; જેને લીધે હ્રદયની ઓકિસજનની જરૂરિયાત ઘટે છે અને ઓછું લોહી મળે તો પણ નુકસાન વગર હ્રદય કાર્યરત રહે છે. આ દવા લેવાથી ફરી એટેક આવવાની શકયતા નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં ઘટી જાય છે. જે દર્દીઓનું બ્લડપ્રેશર ઘટી ગયું હોય કે હ્રદયનું પંપીંગ બરાબર ન થતું હોય એવા દર્દીઓને આ દવા આપી શકાતી નથી. અસ્થમાના દર્દીઓને આ દવા આપી શકાતી નથી.

કોલેસ્ટેરોલ વધી જવાથી હ્રદયરોગની શકયતા ખૂબ વધે છે, અને ભારતમાં તો આદર્શ કોલેસ્ટેરોલનું પ્રમાણ ૧૭૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી. કરતાં ઓછું હોવું જરૂરી છે. ૨૦૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી. કરતાં જેટલું વધારે કોલેસ્ટેરોલ હોય એના બમણા જેટલી ટકાવારીમાં હ્રદયરોગ થવાની શકયતા વધે છે.

વધેલું કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડવા માટેનો સૌથી સારો ઉપાય ખોરાકમાંથી ચરબી(ખાસ કરીને સંતૃપ્ત ચરબી) ઘટાડવાનો છે. ઘી, તેલ, માખણ, મલાઇ, ચીઝ એકદમ ઓછું કરી નાખવામાં આવે તથા માંસાહાર, ઇંડાં વગેરેનો સંપૂર્ણ ત્યાગ કરવામાં આવે તો કોલેસ્ટેરોલ ઘટે જ છે. તાજેતરમાં થયેલા કેટલાક અભ્યાસો જણાવે છે કે, કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડવું હોય તો પહેલાં વજન ઘટાડો અને એથી પણ પહેલાં કસરત કરવાનું શરૂ કરી દો. કસરતથી ભલે કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડવામાં થોડોક જ ફાયદો મળતો હોય પરંતુ એને કારણે હ્રદયરોગ અટકાવવામાં; વજન ઘટાડવામાં અને તંદુરસ્તી જાળવી રાખવામાં એટલા બધા ફાયદા થાય છે કે નિયમિત કસરત વગર સારી અને સાચી તંદુરસ્તી જાળવવી અશકય થઇ પડે છે. આ ઉપરાંત, ચાલવાથી એચ.ડી.એલ. તરીકે ઓળખાતું સારું કોલેસ્ટેરોલ વધે છે, તેમજ ટ્રાયગ્લીસરાઇડ નામનો ચરબીનો અન્ય ઘટક ઘટે છે. શરીરના અમુક ચોકકસ સ્નાયુઓ મજબૂત કરવાની કસરતોથી કુલ કોલેસ્ટેરોલ પણ નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં ઘટી શકે છે. વધેલું વજન ઘટાડવાથી કોલેસ્ટેરોલ અને ટ્રાયગ્લીસરાઇડ ઘટાડવામાં અગત્યનો ફાળો મળે છે. જાડા લોકો કરતાં પાતળા લોકો વધેલું કોલેસ્ટેરોલ ઝડપથી ઘટાડી શકે છે.

જે લોકો ખોરાકની પરેજી અને કસરતો કરવા છતાં કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડી નથી શકતા એ લોકો માટે છેલ્લા ઉપાય તરીકે જ દવાઓનો ઉપયોગ રહે છે. નવી નવી વધુને વધુ અસરકારક દવાઓ કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડવા માટે શોધાયા કરે છે. અને એનો વપરાશ પણ દિન-પ્રતિદિન વધતો જાય છે. દરેક માણસે આ દવા લેતાં પહેલાં અને દવાની સાથોસાથ ખોરાકની ચરબી ઘટાડવી ખૂબ જ આવશ્યક છે. કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડવા માટે આજકાલ સૌથી વધુ વપરાતી દવાઓમાં 'સ્ટેટીન' જૂથની દવાઓનો સમાવેશ થાય છે. લીવરમાં કોલેસ્ટેરોલના ઉત્પાદન સાથે સંકળાયેલ એચ.એમ.જી.કો.એ. રીડકેટસ નામના ઉત્સેચકની કામગીરી ઘટાડવાનું કામ આ સ્ટેટીન જૂથની દવાઓ કરે છે. લોવાસ્ટેટીન(લોસ્ટેટીન, રોવાકોર, રીકોલ, લીપીસ્ટેટ વગેરે); સીમવાસ્ટેટીન(સીમવોટીન વગેરે); પાર્વાસ્ટેટીન; ફલુવાસ્ટેટીન અને એટોર્વાસ્ટેટીન વગેરે કેટલીક આ જૂથની જાણીતી દવાઓનાં ઉદાહરણ છે. લીવરમાં કોલેસ્ટેરોલનું ઉત્પાદન ઘટવાથી અને લીવરના કોષો પર એલ.ડી.એલ. કોલેસ્ટેરોલના રીસેપ્ટર વધવાથી, લોહીમાં એલ.ડી.એલ. કોલેસ્ટેરોલના પ્રમાણમાં ૨૫ થી ૪૦ ટકા જેટલો અને વી.એલ.ડી.એલ. કોલેસ્ટેરોલ અને ટ્રાયગ્લીસરાઇડના પ્રમાણમાં ૧૦ થી ૨૦ ટકા જેટલો ઘટાડો નોંધાય છે. આની સાથે એચ.ડી.એલ. કોલેસ્ટેરોલમાં પાંચ થી દશ ટકા જેટલો વધારો નોંધાય છે.

સ્ટેટીન જૂથની દવાઓ લેવાથી કોલેસ્ટેરોલ ઘટે છે અને એની સાથે સાથે હ્રદયની ધમનીઓ સાંકડી થવાની પ્રક્રિયા પણ ધીમી પડે છે. કેટલાક લોકોમાં તો ધમનીના અવરોધ પહેલાં કરતાં પણ ઓછા થાય છે. અલબત્ત, ધમનીના અવરોધ ખોલવા માટે આ દવા કરતાં પણ વધુ અસરકારક ખોરાકનાં પરિવર્તનો, યોગાસન-ધ્યાન, કસરત અને વ્યસન મુક્તિનો સર્વાંગી જીવન શૈલીના ફેરફારોનો કાર્યક્રમ છે, એવું ડો. ડીન ઓર્નીશે અમેરિકામાં રીસર્ચ કરીને સાબિત કરી આપ્યું છે. એમના અભ્યાસમાં જીવનશૈલીના સર્વાંગી પરિવર્તનથી ધમનીના અવરોધમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો નોંધાયો હતો. વળી, દવાઓ જયાં સુધી ચાલુ હોય ત્યાં સુધી જ કોલેસ્ટેરોલ ઘટતું હોવાથી, દવા બંધ થતાંની સાથે કોલેસ્ટેરોલ વધવા લાગે છે.

સ્ટેટીન જૂથની દવાઓ નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડે છે અને ધમનીનો અવરોધ આગળ વધવાની ગતિ ઘટાડે છે. આ દવાઓ પ્રમાણમાં સલામત અને અન્ય કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડનારી દવાઓ કરતાં ઓછી આડઅસરો કરે છે. સ્ટેટીન જૂથની દવાઓ લેનાર સોમાંથી પાંચેક જણાને આડઅસરનો અનુભવ થાય છે. આશરે બે ટકા જેટલા દર્દીઓમાં સ્ટેટીન દવાને કારણે લીવરની કામગીરીમાં વિક્ષેપ પહોંચે છે અને લોહીમાં લીવરના ઉત્સેચકોનું(એસ.જી.પી.ટી.) પ્રમાણ ત્રણ ગણું વધી જાય છે. સોએ એકથી પણ ઓછા કેસમાં સ્નાયુઓ પર ગંભીર આડઅસર આ દવાથી થઇ શકે છે. માયોપેથી તરીકે ઓળખાતી આ તકલીફમાં હાથ-પગના સ્નાયુઓમાં સખત દુ:ખાવો થાય, થાક લાગે, કામ કરવામાં અશક્તિ લાગે વગેરે તકલીફો જણાય છે. લેબોરેટરી તપાસમાં સ્નાયુના ઉત્સેચક(સી.પી.કે.) નું પ્રમાણ ખૂબ વધી ગયેલું જણાય છે. આવું થવાની શકયતા, જયારે કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડવાની દવાઓ એક કરતાં વધારે વાપરવામાં આવે ત્યારે વધી જાય છે.

સ્ટેટીન ઉપરાંત, કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડવામાં બીજી બે-ત્રણ પ્રકારની દવાઓ વર્ષોથી વપરાય છે. પિત્ત-બંધક રેસિન તરીકે ઓળખાતી કોલેસ્ટાઇરેમાઇન અને કોલેસ્ટીપોલ નામની દવાઓ એલ.ડી.એલ. કોલેસ્ટેરોલમાં ૨૦ થી ૩૦ ટકાનો ઘટાડો કરે છે, પરંતુ એ દવાના વપરાશથી ટ્રાયગ્લીસરાઇડ વધી જાય છે. બીજું આ દવાઓનો ડોઝ ખૂબ મોટો(દશ-બાર ગ્રામ દિવસમાં બે-ત્રણ વાર) હોય છે, જેને કારણે દર્દીને અસુવિધા લાગે છે. આ દવા લેવાથી કબજિયાત, ગેસ, અપચો, મસા વગેરે તકલીફ થાય છે. આજકાલ આ દવાઓનો વપરાશ પ્રમાણમાં ઓછો થાય છે.

અન્ય દવાઓમાં નિકોટીનીક એસિડ જૂથની દવાઓ ઘણી ઉપયોગી સાબિત થઇ છે. નાયાસિન નામની આ જૂથની દવા લેવાથી લીવરમાં એલ.ડી.એલ. અને વી.એલ.ડી.એલ. માટે જરૂરી પ્રોટીન ઘટકનું ઉત્પાદન બંધ થઇ જાય છે. જેને પરિણામે, ટ્રાયગ્લીસરાઇડમાં ૨૫ થી ૮૫ ટકાનો; વી.એલ.ડી.એલ.માં ૨૫ થી ૩૫ ટકાનો તથા એલ.ડી.એલ.માં ૧૫ થી ૨૫ ટકાનો ઘટાડો થાય છે. આ દવા વાપરવાનો આશરે ત્રીસેક વર્ષનો વૈશ્વિક અનુભવ જણાવે છે કે દવા પ્રમાણમાં સલામત છે. તે છતાં કેટલીક આડ-અસરો એના વ્યાપક વપરાશમાં નડી છે આ દવા લેવાથી આખા શરીરની ચામડીમાં ગરમાવો કે બળતરા થઇ શકે. કયારેક આખા શરીરે ખંજવાળ આવે એવું બને છે. વળી, ડાયાબિટીસ કે ગાઉટ જેવી બીમારીને વકરાવવાનું કામ આ દવા કરે છે અને એટલે એ બીમારીની હાજરીમાં આ દવા વાપરી શકાતી નથી. એ જ રીતે એસિડીટી, પેપ્ટીક અલ્સર તથા હ્રદયના ધબકારાની અનિયમિતતાના દર્દીઓમાં પણ દરદ વકરી જવાની શકયતાને કારણે આ દવા વાપરવી ન જોઇએ. કયારેક લીવરના કામમાં પણ આ દવાથી ક્ષતિ પહોંચી શકે છે.

આ ઉપરાંત ટ્રાયગ્લીસરાઇડ વધારે હોય તો એને ઘટાડવા ફાઇબ્રીક એસિડ ડેરીવેટીવ્સ તરીકે ઓળખાતી દવાઓ(દા.ત. જેમફાઇબ્રોઝીલ) વપરાય છે. આ દવાથી એચ.ડી.એલ. કોલેસ્ટેરોલ વધે છે, પરંતુ સાથે સાથે નુકસાનકારક અએલ.ડી.એલ. કોલેસ્ટેરોલ પણ વધી શકે છે. વળી દવાને લીધે લીવર અને સ્નાયુઓ ઉપર પણ આડઅસર થતી હોવાથી એનો વપરાશ મર્યાદિત છે.

આમ, કોલેસ્ટેરોલ ઘટાડતી દવાઓ બે-ધારી તલવાર જેવી છે. મર્યાદિત અને દાકતરી દેખરેખ હેઠળનો ઉપયોગ આયુષ્ય લંબાવી આપે છે, તો બીજી બાજુ આડઅસરો એના ઉપયોગને મર્યાદિત બનાવે છે. વળી, દવા જયાં સુધી ચાલુ હોય ત્યાં સુધી જ કોલેસ્ટેરોલ ઘટેલું રહે છે(એટલે જ એ કાયમ લેવી પડે છે).

જયારે હ્રદયને લોહી પહોંચાડતી ધમનીઓ સાંકડી થઇ જાય છે ત્યારે સાંકડા થઇ ગયેલ ભાગને પહોળો કરવા માટે બલૂન એન્જિયોપ્લાસ્ટી કરવામાં આવે છે. જોશભેર ફુલાવેલ ફુગ્ગો સાંકડી ધમનીના સાંકડા ભાગને પહોળો કરવાથી એ રકતવાહીનીમાંથી લોહીનો પ્રવાહ બરાબર વહેવા માંડે છે. આ બલૂન એન્જિયોપ્લાસ્ટીની તકલીફ એટલી જ છે કે થોડાં કલાકોથી માંડીને થોડાં વર્ષોમાં બલૂનથી પહોળી કરેલ ધમની ફરી પાછી સાંકડી થઇ જાય છે. બલુનથી પહોળી કરેલ ધમની કાયમ માટે પહોંળી જ રહે એ માટે હવે 'કોરોનરી સ્ટેન્ટ' તરીકે ઓળખાતી ધાતુની સ્પ્રીંગ જેવી રચના પહોળા કરેલ ભાગ ઉપર નળીની મદદથી મુકવામાં આવે છે. 'સ્ટેન્ટ' મુકવાથી ધમનીને માત્ર દબાણને કારણે ફરીથી સાંકડી થઇ જતી અટકાવી શકાય છે. પરંતુ લાંબે ગાળે ધમનીની અંદર કોષોની વૃદ્વિ થવાથી કે કોલેસ્ટેરોલ જમા થવાથી સાંકડી થઇ જવાનું અટકાવી શકાતુ નથી. સ્ટેન્ટ વગર છ મહિનામાં સોમાંથી ૩૩ ધમની ફરી સાંકડી થઈ જાય છે જયારે સ્ટેન્ટ સાથે આ દર સોમાંથી ૨૦ જેટલો રહે છે. ઇ.સ. ૨૦૦૧-૨૦૦૨ દરમ્યાન નવા કોષોની વૃદ્ધિ અટકાવી ધમનીને સાંકડી થતી રોકે એવી દવા(દા.ત. રેપામાઇસીન - સીરોલીમસ) લગાવેલા સ્ટેન્ટ મળે છે જે લાંબેગાળે ધમનીને સાંકડી થતા સંપૂર્ણપણે રોકી શકે એવી આશા બંધાઇ છે. ફરીથી સાંકડી થઇ ગયેલ ધમનીઓને ખોલવા અને વધુ સાંકડી થતી અટકાવવા રેડિયોથેરપી(કિરણોત્સર્ગ ચિકિત્સા) ઉપયોગી થઇ શકે એવુ લેટેસ્ટ સંશોધનોથી જાણવા મળ્યુ છે.

તાજેતરમાં, રોટાબ્લેટર તરીકે ઓળખાતાં, ખૂબ ઝડપથી ડ્રીલની જેમ ગોળ ગોળ ફરતાં અને એમ ફરીને ધમનીનો અંદરનો ભાગ ખોતરીને પછ૦ ધમનીને બલૂન અને સ્ટેન્ટથી પહોળી કરવા માટેના સાધનનો ઉપયોગ પણ વધુ સારા પરિણામો મેળવવા માટે થાય છે. દુર્ભાગ્યે, ધમનીને અંદરથી ખોતરવાથી કે ખૂબ જોશથી બહાર તરફ ધકેલવાથી એની દિવાલને નુકસાન થાય છે અને તે ભાગમાં લોહીનો ગઠ્ઠો બાઝી જવાની શકયતા વધુ રહે છે. એટલે રકતકણોને ગંઠાતા અટકાવે એવી દવાઓનો વપરાશ આ બધી પ્રક્રિયાઓ કરતી વખતે જરૂરી બને છે. તાજેતરમાં જ શોધાયેલ એસીક્ષીમેબ(રીઓપ્રો) નામની મોંઘી દવાથી ધમની ફરી સાંકડી થઇ જવાની ટૂંકા ગાળાની શકયતા ઘટી શકે છે પરંતુ લાંબા ગાળાના પરિણામો હજી જાણી શકાયા નથી.

કોરોનરી બાયપાસ સર્જરીમાં હ્રદયની રકતવાહિનીઓનું ઓપરેશન કરવામાં આવે છે. હ્રદયરોગના દર્દીઓમાં હ્રદયને લોહી પૂરું પાડતી રકતવાહિનીઓ ખૂબ સાંકડી થઇ ગઇ હોય છે અને હ્રદયની લોહીની જરૂરિયાત પૂરી પાડી શકતી નથી. આ સાંકડી રકતવાહિનીના સાંકડા ભાગને એક બાજુએ રાખીને(બાયપાસ કરીને) બીજી પહોળી રકતવાહિની હ્રદયને લોહી પહોંચાડી શકે એ રીતે જોડવામાં આવે છે. જે રીતે હાઇ-વે પર વચ્ચે શહેર આવતું હોય અને ટ્રાફીક અવરોધાતો હોય તો શહેરને એક બાજુએ રાખીને બાયપાસ રસ્તો બનાવવામાં આવે છે એ જ રીતે હ્રદયમાં લોહીને અવરોધતી રકતવાહિનીને બાજુએ રાખીને, બહારથી બાયપાસ માટે રકતવાહિની(જે બાયપાસ ગ્રાફટ તરીકે ઓળખાય છે) બનાવવામાં આવે છે.

બાયપાસ રસ્તો બનાવવો હોય તો પથ્થર-ડામર નાખો એટલે તૈયાર થઇ જાય પણ બાયપાસ ગ્રાફટ બનાવવાનું એટલું સહેલું નથી. સામાન્ય રીતે શરીરની બહારની કોઇ વસ્તુને લાંબા ગાળા માટે શરીર સ્વીકારતું નથી એટલે લાંબા ગાળા સુધી શરીરમાં બાયપાસ ગ્રાફટ બનાવવું હોય તો શરીરની અંદરની શિરા કે ધમની વાપરવી પડે છે. શરૂઆતમાં પગની શિરા(વેઇન) ને ઉલટાવીને બાયપાસ ગ્રાફટ તૈયાર કરવામાં આવતા હતા પણ હવે બાયપાસ ગ્રાફટ માટે ઘણી જગ્યાએ છાતીની અન્ય ધમની(મેમરી ધમની) વાપરવામાં આવે છે.

છેલ્લા બે-ચાર વર્ષોથી બાયપાસ ઓપરેશનની પદ્વતિમાં ક્રાંતિકારી પરિવર્તનો આવી રહ્યાં છે. અત્યાર સુધી બાયપાસ ઓપરેશન કરવા માટે છાતીમાં વચ્ચોવચ મોટો ચીરો મુકીને પછી ખાસ પ્રકારનાં રસાયણોની મદદથી હ્રદયના ધબકારા બંધ કરી નાંખવામાં આવતા હતા. હ્રદય બંધ પાડી એની સાથો સાથ હાર્ટ-લન્ગ મશીન તરીકે ઓળખાતા પમ્પ દ્વારા શરીરની અંદરના લોહીનું પરિભ્રમણ અને શુદ્ધિકરણ કરવામાં આવે છે.

તાજેતરમાં શોધાયેલી નવી ટેકનીકની મદદથી હવે અનુભવી સર્જનો ધબકતાં હ્રદય પર જ બાયપાસ ઓપરેશન કરી શકે છે. ઓકટોપસ તરીકે ઓળખાતા સાધનની મદદથી હ્રદયના જે ભાગ આગળ બાયપાસ ઓપરેશન કરવાનું હોય એટલો ભાગ સ્થિર કરી દેવામાં આવે છે, બાકીનું આખુ હ્રદય નોર્મલ રીતે ધબકે છે, છાતીમાં જ રહેલી અન્ય સ્નાયુઓને લોહી પહોંચાડતી ધમની(ઇન્ટર્નલ મેમરી આર્ટરી) ને હ્રદયની સાંકડી થઇ ગયેલી ધમની સાથે જોડી દેવામાં આવે છે. સાંકડી થઇ ગયેલી ધમનીનો સાંકડો ભાગ પૂરો થાય ત્યાં આગળ નવી ધમનીનું જોડાણ ટાંકા લઇને કરવામાં આવે છે, જેથી ત્યાં આગળ હ્રદયના સ્નાયુઓને પૂરતાં પ્રમાણમાં લોહી પહોંચી શકે.

આ ઓપરેશન મોટો છાતીની વચ્ચોવચ ચીરો મુકીને અથવા તો નાનો એક બાજુ પર ચીરો મુકીને કરી શકાય છે. આ રીતે ખૂબ નાના ચીરામાંથી કરેલ ઓપરેશન મીનીમલી ઇનવેસીવ કોરોનરી આર્ટરી સર્જરી(મિકાસ) તરીકે આળખાય છે. હ્રદયના ધબકારા બંધ કર્યા વગર અને હાર્ટ-લન્ગ મશીનના ઉપયોગ વગર કરતાં આ ઓપરેશનથી આ બંને પ્રક્રિયાઓ સાથે સંકળાયેલ જોખમો નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં ઘટી જાય છે. અલબત્ત, વધુ અનુભવી સર્જન જ આ પ્રમાણમાં અઘરું ઓપરેશન કરી શકે છે.

ના ... હ્રદયરોગનાં બધા દર્દીઓએ બાયપાસ સર્જરી કરાવવાની કોઇ જરૂર નથી હોતી. મોટા ભાગના દર્દીઓમાં દવા અને રહેણી-કરણીના પરિવર્તનથી રોગ કાબૂમાં રહેતો હોય છે. માત્ર જે દર્દીઓને દવાઓથી કોઇ ફાયદો થતો ન હોય, જેમને ભારે હેરાન કરી નાખે એવો છાતીનો દુ:ખાવો(એન્જાઇના પેકટોરિસ) વારંવાર થઇ આવતો હોય અને જેમની મેડિકલ તપાસમાં બીજો કોઇ રોગ ન હોય એવા દર્દી પર બાયપાસ સર્જરી કરવાનું શકય છે. બાયપાસ સફળતાપૂર્વક કરવાનું શકય છે કે નહીં એની ચોકકસ માહિતી એન્જિયોગ્રાફીની તપાસ કર્યા પછી જ મળી શકે છે.

આમ તો એન્જિયોગ્રાફીમાં કેટલી અને કયા પ્રકારની ખરાબી છે તે સામાન્ય માણસ માટે સમજવાનું અઘરું છે અને જે તે ખરાબીમાં ઓપરેશનની જરૂર છે કે નહીં તે ડોકટર જ દર્દીનાં બધાં પાસાંનો વિચાર કરીને નકકી કરી શકે. પણ, સામાન્ય રીતે જે દર્દીમાં હ્રદયને લોહી પહોંચાડતી બધી રકતવાહિનીઓ ૭૦ ટકા કરતાં વધારે સાંકડી થઇ હોય તેને ઓપરેશનની સલાહ આપવામાં આવે છે. ડાબી બાજુની મુખ્ય કોરોનરી ધમની બે ફાંટામાં વહેંચાઇ જાય છે. જો દર્દીમાં આ બેમાંથી એક જ ફાંટામાં અથવા માત્ર જમણી કોરોનરીમાં અવરોધ હોય તો ઓપરેશનથી ખાસ ફાયદો થતો નથી.

કોરોનરી બાયપાસ સર્જરીનું ઓપરેશન પ્રમાણમાં સલામત ગણાય છે. જો અનુભવી ડોકટરી ટીમ દ્વારા બધી તપાસ કર્યા પછી યોગ્ય દર્દીમાં ઓપરેશન કરવામાં આવે તો દર સોમાંથી એક કરતાં પણ ઓછા દર્દીનું મૃત્યુ ઓપરેશનને કારણે થાય છે. પણ ઓપરેશનનો આ મૃત્યુદર ડોકટરના બિનઅનુભવની સાથે સાથે વધ્યા કરે છે. વળી, જે દર્દીનું હ્રદય પહેલેથી જ બરાબર કામ ન કરી શકતું હોય(નબળું હોય) એવા દર્દીઓમાં પણ મૃત્યુદર વધારે હોય છે.

બાયપાસ સર્જરી કર્યા પછી આશરે ૮૫ થી ૯૦ ટકા દર્દીઓમાં એન્જાઇના પેકટોરિસ(છાતીનો દુ:ખાવો) લગભગ ગાયબ થઇ જાય છે અથવા ખૂબ ઘટી જાય છે.જો કે આમાંના દસથી વીસ ટકા દર્દીઓમાં એક વર્ષની અંદર જ બાયપાસ ગ્રાફટ(નવી રકતવાહિની) કોઇને કોઇ કારણસર બંધ થઇ જાય છે. પહેલા વર્ષ પછી, દર વર્ષે બેથી પાંચ ટકા દર્દીઓમાં બાયપાસ ગ્રાફટ બંધ થઇ જાય છે અને એક વાત દરેક દર્દીએ સમજી લેવી જોઇએ કે આ ઓપરેશન માત્ર રોગના લક્ષણને કાબૂમાં લે છે, એ રકતવાહિનીઓ કઠણ અને સાંકડી કરી નાંખતા મૂળભૂત રોગ એથેરોસ્કલેરોસિસ પર કોઇ અસર કરી શકતું નથી.

બાયપાસ સર્જરીની શરૂઆત થઇ ત્યારે નવી રકતવાહિની(ગ્રાફટ) બનાવવા માટે દર્દીના પગની વેઇન(શિરા) નો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. આ રીતે કરેલ ઓપરેશનથી દર્દીનાં દુ:ખાવાનાં લક્ષણો સારી રીતે કાબૂમાં આવી શકતાં હતાં. પણ દર્દીની જીવાદોરી લંબાઇ શકતી ન હતી. અર્થાત્ એક દર્દી ઓપરેશન વગર દવાઓ લઇને કે થોડોક દુ:ખાવો સહન કરીને જીવે અને બીજો દર્દી ઓપરેશન કરીને જીવે તો બંનેની ઉંમર એકસરખી જ રહેતી હતી. પરંતુ હવે જયારથી છાતીની બીજી ધમનીઓનો ઉપયોગ બાયપાસ ગ્રાફટ તરીકે થવા લાગ્યો છે ત્યારથી ઓપરેશનને કારણે દર્દીની જીવાદોરી પણ લંબાતી હોવાનું માલૂમ પડયું છે. જે દર્દીના હ્રદયની બધી રકતવાહિનીઓમાં નોંધપાત્ર સંકડાશ થઇ ગઇ હોય અને હ્રદયની કામગીરી ખોટવાઇ ગઇ હોય એવા દર્દીઓમાં દવા કરતાં ઓપરેશન વધુ ફાયદાકારક સાબિત થાય છે.

બાયપાસ સર્જરીને કારણે દર્દીની આવરદા વધે છે કે નહીં એ અંગે દસ વર્ષ સુધી ચાલેલા અભ્યાસમાં જણાયું કે બાયપાસ ઓપરેશનને કારણે દર્દીની જિંદગીમાં સરેરાશ ૪.૨૩ મહીના વધે છે²⁷. આ જ અભ્યાસને વધુ ઝીણવટ પૂર્વક તપાસતાં જણાયુ કે કુલ ૬૦૦૦ બાયપાસ ઓપરેશનમાંથી ૮૪ ટકા દર્દીમાં ઓપરેશનને લીધે એક દિવસની જિંદગી પણ લંબાઇ નથી. આ ૮૪ ટકા દર્દીઓમાં માત્ર દવાથી જ રોગ કાબૂમાં હતો અને એટલે જ બાયપાસની કોઇ જરૂર નહોતી! અલબત્ત, ૧૬ ટકા દર્દીઓ જેમને મહત્તમ દવા અને અન્ય જીવન શૈલીના ફેરફારો કરવા છતાં, છાતીમાં દુ:ખાવો થયા જ કરતો હતો એમનું આયુષ્ય છ મહીનાથી માંડીને સાડાચાર વર્ષ સુધી વધ્યું. બીજા એક અભ્યાસમાં જણાયુ કે હાર્ટ એટેક આવ્યા પછી તરત કરાતાં બાયપાસ ઓપરેશનનું પ્રમાણ કેનેડા કરતાં અમેરિકામાં દસગણું વધુ છે પરંતુ બંને દેશના એટેકના દર્દીઓમાં એક વર્ષ પછીનો મૃત્યુદર એક સરખો જ છે²⁹!