3. હ્રદયરોગનાં લક્ષણો

આગળ જોઇ ગયા એમ એન્જાઇના હ્રદયના સ્નાયુઓની ગૂંગળામણને કારણે જોવા મળતો રોગ છે. સામાન્ય રીતે ૫૦-૬૦ વર્ષની ઉંમરના પુરુષોમાં આ રોગ વધુ જોવા મળે છે. (એન્જાઇનાના કુલ દર્દીમાંથી ૮૦ ટકા દર્દી પુરુષ હોય છે.) હ્રદયના સ્નાયુઓને ઓકિસજન ઓછો મળવાથી છાતીમાં ભાર, ગૂંગળામણ કે દુ:ખાવાનો અનુભવ થાય છે. દુ:ખાવો મોટે ભાગે વચ્ચોવચ છાતીના હાડકાની પાછળના ભાગમાં હોય છે અને સામાન્ય રીતે એનો વિસ્તાર મોટો તથા એક આંગળીથી ચોકકસપણે દર્શાવી ન શકાય એવો હોય છે. ઘણીવાર આ દુ:ખાવો ડાબા ખભા, ડાબા હાથ, ગળા કે જડબા સુધી પણ અનુભવાતો હોય છે.

દુ:ખાવાની શરૂઆત મોટે ભાગે કસરત, પરિશ્રમ કે માનસિક તાણને કારણે થતી હોય છે અને સામાન્ય રીતે આરામ લેવાથી દુ:ખાવો ગાયબ થઇ જાય છે. એન્જાઇનાનો દુ:ખાવો કદી ૩૦ મિનિટથી વધુ સમય ચાલુ નથી રહેતો.

જયારે દુ:ખાવો થતો હોય ત્યારે કાર્ડિયોગ્રામ લેવાથી તેમાં ખરાબી આવે છે પણ દુ:ખાવો બંધ થઇ ગયા પછી કાર્ડિયોગ્રામ એકદમ નોર્મલ પણ આવી શકે. આવા દર્દીમાં સ્ટ્રેસ કાર્ડિયોગ્રામ લેવામાં આવે છે. જો દર્દીમાં વારંવાર ખૂબ વધારે દુ:ખાવો થતો હોય અને દવાથી કાબૂમાં ન આવતો હોય તો એવા એન્જાઇનાના દર્દીમાં કોરોનરી એન્જિયોગ્રાફી નામની તપાસ કરાવવી પડે છે.

એકવાર કોરોનરી આર્ટરી ડીસીઝનું નિદાન થઇ જાય પછી દર્દીની જરૂર પ્રમાણે યોગ્ય દવા અને સલાહ આપવામાં આવે છે. એન્જાઇના (હ્રદયશૂળ) ના બધા દર્દીએ એક વાત બહુ ધ્યાનથી સમજી લેવી જોઇએ કે તેમને થતા દુ:ખાવાનું કારણ હ્રદયને જરૂરિયાત કરતા ઓછો મળતો ઓકિસજન છે. એટલે જો ચોકકસ કામ (દા.ત. પગથિયાં ચડવાં) ની ઝડપ ઘટાડી નાખવામાં આવે તો કોઇ એક સમયે હ્રદયને ઓકિસજનની જરૂર પણ ઘટાડી શકાય છે અને એ રીતે એન્જાઇનાને ખાળી શકાય. ગુસ્સા અને લાગણીને કાબૂમાં રાખવાથી પણ હ્રદયશૂળ અટકાવી શકાય.

આ ઉપરાંત જયારે હ્રદયશૂળ ઉપડે ત્યારે જ નાઇટ્રેટ (isordil, sorbitrate 10mg) ગ્રુપની દવાઓ લેવાથી શરીરની રકતવાહિનીઓ પહોળી થાય છે જે હ્રદયના કામના બોજને ઘટાડે છે અને હ્રદયને પૂરતો ઓકિસજન પૂરો પાડવામાં ઉપયોગી થાય છે. જીભની નીચે રાખીને ચૂસવામાં આવતી આ દવાની અસર ગણતરીની સેકંડોમાં શરૂ થઇ જાય છે અને સામાન્ય રીતે બેથી પાંચ મિનિટમાં દર્દીને દુ:ખાવામાંથી રાહત મળી જાય છે. આ દવાથી કયારેક માથામાં સણકા મારીને દુ:ખાવો થવાની કે બ્લડપ્રેશર ઘટી જવાની આડઅસર જોવા મળે છે. એટલે જ દરેક દર્દીને ડોકટરે નકકી કરેલ ડોઝ પ્રમાણે જ અને બેઠાં બેઠાં કે સૂતાં સૂતાં જ દવા લેવાનું કહેવામાં આવે છે જેથી ચકકર આવવાની શકયતા ઘટી શકે.

એક વખત દુ:ખાવો કાબૂમાં આવી જાય પછી ફરી વારંવાર એન્જાઇનાનો દુ:ખાવો ન થાય એ માટે પણ નાઇટ્રેટ જૂથની દવાઓ વાપરવામાં આવે છે અને કયારેક અન્ય દવાઓ પણ ઉમેરવામાં આવે છે. એન્જાઇનાના દર્દીમાં હાર્ટ એટેકના હુમલાની શકયતાઓ ઓછી કરવા માટે ઓછા ડોઝમાં એસ્પીરીન પણ આપવામાં આવે છે જે જિંદગીભર ચાલુ રાખવી પડે છે.

જો એન્જાઇનાનો દુ:ખાવો દવાથી કાબૂમાં ન આવે; આરામના સમયે પણ દુ:ખાવો ઉપડી આવે કે દુ:ખાવાની તીવ્રતા અને માત્રામાં વધારો થયા કરતો હોય એવા દર્દીને હોસ્પિટલમાં દાખલ કરીને તપાસ-સારવાર કરાવવાનું જરૂરી થઇ જાય છે. જે દર્દીમાં દવાથી દુ:ખાવો કાબૂમાં ન આવતો હોય તેમનામાં કોરોનરી એન્જિયોગ્રાફીની તપાસ અને પછી જરૂર પડયે બાયપાસ સર્જરી કે એન્જિયોપ્લાસ્ટી કરવી પડે.

હાર્ટ એટેક એટલે હ્રદયના અમુક ભાગના સ્નાયુઓને લોહી ન પહોંચવાથી એ સ્નાયુઓને થતું કાયમી નુકસાન.

હાર્ટ એટેકનાં કોમ્પ્લિકેશન્સ રોગની શરૂઆતના કલાકોમાં સૌથી વધારે અને સૌથી ખતરનાક હોય છે. એટલે હાર્ટ એટેક આવ્યા પછીની દરેક મિનિટ કીમતી હોય છે એ વાત ભૂલવી ન જોઇએ. અમેરિકામાં ૭૦ ના દાયકામાં હાર્ટ એટેકના અડધાથી પણ વધારે દર્દીઓ હોસ્પિટલ પહોંચતા પહેલાં જ મૃત્યુ પામતા હતા, પણ વ્યવસ્થિત આરોગ્ય શિક્ષણ અભિયાન પછી આ રીતે થતાં મૃત્યુમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો જોવા મળ્યો હતો. દરેક માણસે, છાતીમાં દુ:ખાવો થાય કે તરત જ ડોકટરની સલાહ લેવી જોઇએ.

સામાન્ય રીતે હાર્ટ એટેકના દર્દી, લક્ષણો પરથી હાર્ટ એટેકને ઓળખવામાં તકલીફ અનુભવે છે. પોતાને થયેલો આગવો દુ:ખાવો હાર્ટ એટેકને કારણે જ થયો છે કે બીજા કોઇ કારણે એ નકકી ન કરી શકવાને કારણે ઘણાં દર્દીઓ બે-ચાર કલાક રાહ જુએ છે. કદાચ દુ:ખાવો બંધ થઇ જાય! આને કારણે જ દર્દી તબીબી સહાય મોડી મેળવી શકે છે અને પરિણામે હાર્ટ એટેકના કોઇને કોઇ કોમ્પ્લિકેશનનો ભોગ બને છે.

હાર્ટ એટેક (તબીબી ભાષામાં માયોકાર્ડિયલ ઇન્ફાર્ક્શન) નું મુખ્ય લક્ષણ છાતીમાં વચ્ચોવચ અંદરથી થતો સખત દુ:ખાવો છે. ઘણીવાર દર્દી આ દુ:ખાવા માટે જુદાં જુદાં ઉદાહરણો આપે છે. કેટલાક દર્દીને છાતીમાં મણમણનો બોજ આવી ગયો હોય એવું દુ:ખે છે. તો કેટલાકને છાતીમાં અંદરથી ભીંસાતું હોય કે કચડાતું હોય એવો અનુભવ થાય છે. હ્રદયશૂળ (એન્જાઇના પેકટોરિસ) ના દુ:ખાવાને હાર્ટ એટેકનો દુ:ખાવો એકદમ મળતો આવે છે. પણ હ્રદયશૂળ થોડીક મિનિટ માટે થાય છે, જયારે હાર્ટ એટેકનો દુ:ખાવો લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહે છે. વળી એન્જાઇનાનો દુ:ખાવો વધુ પડતો શ્રમ કરવાથી થાય છે અને આરામ કરવાથી કે નાઇટ્રેટ ગ્રુપની (જીભ નીચે મૂકવાની) ગોળી લેવાથી બંધ થઇ જાય છે. જયારે હાર્ટ એટેક આરામના સમયે (ઘણીવાર વહેલી સવારે) પણ આવી શકે છે અને આરામની કે નાઇટ્રેટ ગોળીઓની કોઇ અસર થતી નથી હોતી. હકીકતમાં હાર્ટ એટેકના દર્દીઓમાંથી અડધોઅડધને એટેક આવતાં પહેલાં એન્જાઇનાનો દુ:ખાવો થઇ ચુકયો હોય છે. જો ત્રીસ મિનિટથી વધુ સમય સુધી છાતીમાં વચ્ચોવચ અંદરનો દુખાવો ચાલુ રહે તો એને એન્જાઇનાનો દુ:ખાવો માની બેસવાની ભૂલ ન કરવી જોઇએ અને તરત હાર્ટ એટેકની સારવાર માટે યોગ્ય તબીબી સલાહ લેવી જોઇએ.

એન્જાઇનાની જેમ હાર્ટ એટેકનો દુ:ખાવો પણ છાતી ઉપરાંત હાથ, ગળા, ખભા, જડબા કે પેટના ઉપરના ભાગ સુધી ફેલાઇ શકે. કયારેક પેટના છેક ઉપરના ભાગમાં થતો દુ:ખાવો અપચાથી થયો હશે એમ માની લઇને દર્દી કીમતી સમય અપચાના ઘરગથ્થુ ઉપચાર પાછળ બગાડી નાખે છે.

દુ:ખાવાની સાથોસાથ મોટાભાગના દર્દીઓમાં સખત પરસેવો વળી ગયેલો જોવા મળે છે. આને કારણે દર્દીને ચામડી એકદમ ઠંડી પડી ગયેલી લાગે છે. આ ઉપરાંત ઘણા દર્દી શ્વાસ લેવામાં તકલીફ પડવાની, કમજોરી લાગવાની, જીવ ગભરાવાની, ઊલટી થવાની કે ચકકર આવવાની ફરિયાદ પણ કરતા હોય છે. તીવ્ર વેદનાને કારણે તથા ઘણીવાર છાતીમાં વિચિત્ર અનુભવને કારણે દર્દી એકદમ ચિંતાતુર થઇ જાય છે અને ઘણાને પોતે મરી જશે તેવું લાગવા માંડે છે. ઘણા દર્દીઓ માટે એટેકને બદલે હવે પોતાનું શું થશે એવી ચિંતા વધુ નુકસાનકારક સાબિત થાય છે.

કેટલીકવાર ખાસ કરીને ડાયાબિટીસના દર્દીઓમાં હાર્ટ એટેક વખતે જરા પણ દુ:ખાવો થતો નથી અને આવે વખતે વધુ પડતો શ્વાસ ચડવાથી, ચકકર આવવાથી કે ગભરામણ થવાથી દર્દી હોસ્પિટલમાં આવે છે અને ત્યાંની તપાસમાં એટેકનું નિદાન થાય છે. જો કે માત્ર ૧૫ થી ૨૦ ટકા કિસ્સામાં જ દુ:ખાવા વગર હાર્ટ એટેક આવે છે. (જે છૂપા એટેક તરીકે ઓળખાય છે.)

હાર્ટ એટેકનો મનપસંદ વાર છે સોમ અને સમય છે સવારના નવ. જી હા! સોમવારે સવારે નવ વાગ્યાની આસપાસ હ્રદયરોગનાં દર્દીઓને હાર્ટ એટેક આવવાની સૌથી વધારે શકયતા રહે છે. હાર્ટ એટેક પર થઇ રહેલ આંતરરાષ્ટ્રીય સંશોધનનું આ તારણ છે. કોઇપણ દિવસે સવારે પાંચથી બાર-એક વાગ્યા સુધીમાં હાર્ટ એટેક આવવાનું પ્રમાણ દિવસના અન્ય કોઇ સમય કરતાં ઘણું વધારે હોય છે. આપણા શરીરના અંત:સ્રાવોનું પ્રમાણ દિવસના સમય પ્રમાણે બદલાતુ રહે છે. વહેલી સવારે શરીરમાં સ્ટીરોઇડ અને એડ્રીનાલીન જૂથના અંત:સ્રાવોનું પ્રમાણ દિવસના અન્ય સમય કરતાં વધારે હોય છે. આ ઉપરાંત લોહીના ત્રાકકણોની ગંઠાઇ જવાની વૃતિ પણ સવારે મહત્તમ હોય છે. આ બે કારણે હ્રદયને લોહી પહોંચાડતી કોરોનરી ધમની (રકતવાહિની) સંકોચાય છે અને તેના સાંકડા ભાગ પર ત્રાકકણોનો ગઠ્ઠો જામી જાય છે. પરિણામે હ્રદયને લોહી પહોંચતુ અટકી જાય અથવા ઘટી જાય છે અને હાર્ટ એટેક આવે છે.

આ ઉપરાંત, માણસનો માનસિક અને શારીરિક તણાવ ઘણીવાર સવારના પહોરમાં કામ પર પહોંચવાની દોડધામમાં કે કામની ચિંતામાં વધુ હોય છે. રવિવારની રજા પછી જયારે માણસ સોમવારે કામ પર જવાની તૈયારી / વિચાર કરતો હોય ત્યારે અન્ય દિવસો કરતાં માનસિક-શારીરિક તણાવ વધુ હોય છે - એટલે જ સોમવારની સવારે અઠવાડિયાના સૌથી વધુ એટેકના કિસ્સા બનતા હોય છે.

આમ, હાર્ટ એટેકની શરૂઆત કરવામાં માનસિક-શારીરિક તણાવ (સ્ટ્રેસ) મહત્વનો ફાળો આપે છે.

હાર્ટ એટેકને કારણે હ્રદયના અમુક સ્નાયુઓ નાશ પામે છે અને પરિણામે એ સ્નાયુઓ દ્વારા લોહીના પંપીંગનું કામ થઇ શકતું નથી. આને લીધે, કયારેક હ્રદયમાં પ્રવેશતા લોહીમાંથી ખૂબ આછું લોહી હ્રદયની બહાર ધકેલી શકે છે. હ્રદયની લોહી ધકેલવાની ક્ષમતા ઘટી જવાથી ઉદભવતી સ્થિતિ હાર્ટ ફેઇલ્યર કહેવાય છે. જે ભાગમાં એટેકને કારણે સ્નાયુઓ નાશ પામ્યા હોય એ ભાગમાં હ્રદયની દિવાલ ધીમે ધીમે પાતળી અને લાંબી થઇ જાય છે, જેને લીધે હ્રદય પહોળુ થાય છે.

હાર્ટ ફેઇલ્યરને કારણે દર્દીને શરીર ઉપર સોજા આવે છે અને શ્વાસ ચઢી જાય છે. કેટલાક દર્દીઓમાં જરાક જ શ્રમ પડવાથી શ્વાસ ચઢે છે અને કયારેક રાત્રે સૂઇ ગયા પછી અચાનક જ શ્વાસ રૂંધાવા લાગે અને શ્વાસ લેવા માટે ઉભા થઇને બારી પાસે દોડવું પડે એવો અનુભવ થાય છે. જયારે તકલીફ ખૂબ વધી જાય ત્યારે ચોવીસે કલાક શ્વાસ ચઢયા કરે અને છેલ્લે, દર્દીનું બ્લડપ્રેશર પણ ઘટવા માંડે; હાથ પગ ઠંડા અને ભૂરા પડી જાય; મગજમાં ગુંચવાડા થવા લાગે છે અને પેશાબ એકદમ ઘટી જાય છે. આમ, જો હાર્ટ એટેક આવ્યા પછી શ્વાસ ચઢવાની તકલીફ થતી હોય તો તરત જ ચેતી જઇને હાર્ટ ફેઇલ્યર માટેની સારવાર કરાવવી જરૂરી છે.

હાર્ટ એટેક આવ્યા પછી અમુક દર્દીઓનું બ્લડપ્રેશર એકદમ જ ઘટવા લાગે અને ઉપરનું (સિસ્ટોલીક) બ્લડપ્રેશર ઘટીને ૮૦ મિ.મિ. મકર્યુરીથી આછું થઇ જાય છે. ખાસ કરીને (૧) મોટી ઉંમરના દર્દીઓ; (૨) ડાયાબિટીસના દર્દીઓ; (૩) અગાઉ એટેક આવી ચૂકેલ દર્દીઓ તથા (૪) ખૂબ ભારે એટેકના દર્દીઓમાં આવુ જોવા મળે છે.

આવા દર્દીઓ ખૂબ જ ગંભીર ગણાય છે અને ખૂબ ઓછા દર્દીઓને આ સ્થિતિમાંથી બચાવી શકાય છે. આઇ.સી.સી.યુ.માં દાખલ કરીને અતિ આધુનિક સારવાર પદ્ધતિ અને દવાઓના ઉપયોગથી જીવન બચાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે.

હાર્ટ એટેક આવ્યા પછી મોટાભાગનાં દર્દીઓને ઓછામાં ઓછા બે દિવસ સુધી હોસ્પિટલમાં કાર્ડિયેક મોનીટર લગાવી રાખવામાં આવે છે. આ મોનીટરમાં હ્રદયના ધબકારાની ગતિ બરાબર ચાલે છે કે નહીં એ જોવામાં આવે છે.

ઘણાં દર્દીઓમાં એટેક આવ્યા પછી હ્રદયના ધબકારા અનિયમિત થઇ જાય છે. અમુક દર્દીઓમાં હ્રદયના ધબકારા ઘટીને એક મિનિટમાં પચાસથી ઓછા થઇ જાય તો બીજા કેટલાક દર્દીઓમાં ધબકારા વધીને મિનિટના બસ્સોથી પણ વધી જાય!! કેટલાક દર્દીમાં નિયમિત ધબકારા વચ્ચે એક ધબકાર ચૂકાઇ જતો હોય એવું લાગે તો કેટલાકમાં વધારાનો ધબકાર આવે છે.

જયારે હ્રદયનાં ધબકારામાં મોટી અનિયમિતતા આવે ત્યારે અચાનક જ હ્રદય ધબકતું બંધ થઇ જાય એવું બને છે. આવે વખતે કાર્ડિયેક મસાજ તરીકે ઓળખાતી જીવન-બચાવ કામગીરી ઉપયોગી થાય છે. હોસ્પિટલમાં આ રીતે બંધ પડી ગયેલ હ્રદયને ઇલેકટ્રીક કરંટના ઝટકા આપીને તેમજ હ્રદયમાં સીધું ઇંજેકશન મૂકીને, ફરીથી ધબકતું કરવાના પ્રયત્ન થાય છે.

જે દર્દીમાં વારંવાર જીવલેણ થઇ શકે એવી હ્રદયના ધબકારાની અનિયમિતતા થયા કરતી હોય તમના હ્રદયની અંદર 'પેસમેકર' નામનું સાધન બેસાડવામાં આવે છે જે હ્રદયને નિયત સમયે ધબકવાની સૂચના આપ્યા કરે છે. કેટલાક દર્દીઓને લાંબા સમય સુધી ધબકારા નિયમિત રાખવાની દવાઓ લેવી પડે છે. મોટા ભાગના હ્રદયરોગના દર્દીઓમાં શરૂઆતના દિવસોમાં મૃત્યુ થવાનું કારણ હ્રદયનાં ધબકારાની અનિયમિતતા અથવા બી.પી. ઘટી જવાની તકલીફ હોય છે.