2. હ્રદયરોગનું ઉદભવસ્થાન - અસ્વસ્થ જીવન શૈલી

એથેરોસ્કલેરોસિસ (રકત-વાહિની સાંકડી અને કઠણ) થવાની પ્રક્રિયા ઉંમરની સાથે વધે છે. ૪૦ થી ૬૦ વર્ષની ઉંમર સુધીના માણસમાં એથેરોસ્કલેરોસિસને કારણે હ્રદયરોગ થવાની શકયતા ચાળીસ વર્ષથી નાના માણસ કરતાં પાંચ ગણી વધારે હોય છે. એંસી ટકા જેટલા જીવલેણ હાર્ટ એટેક, ૬૫ વર્ષથી મોટી ઉંમરની વ્યક્તિઓમાં આવે છે. જેમ જેમ ઉંમર વધતી જાય છે તેમ તેમ હાર્ટ એટેક આવવાની અને હાર્ટ એટેકથી મૃત્યુ થવાની શકયતાઓ વધતી જાય છે.

દશ વર્ષની ઉંમરથી ધમનીઓમાં ચરબીના થર જામવાની શરૂઆત થઇ જાય છે^{1(સંદર્ભ જોવા ક્લિક કરો)}. ભવિષ્યમાં જે જગ્યાએ ધમનીમાં એથેરોસ્કલેરોસિસ થઇને અવરોધ ઊભો થતો હોય છે એ જ જગ્યાએ નાનપણથી ચરબીના થર જામવાની શરૂઆત થઇ જાય છે. ઉંમર વધતાં આ થર વધતા જાય છે અને પછી એથેરોસ્કલેરોસિસ તરીકે ઓળખાતી ધમનીઓ કઠણ અને સાંકડી થવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઇ જાય છે. જે છેવટે હ્રદયને લોહી પહોંચાડતી ધમનીઓમાં અવરોધ ઊભો કરે છે. આમ, હ્રદયરોગની શરૂઆત ખૂબ નાની ઉંમરથી થાય છે પણ હ્રદયરોગનાં લક્ષણો અને એને કારણે ઉદભવતી તકલીફો ઉંમર વધતાં વધતી જાય છે.

આશરે ૨૬ વર્ષ સુધી ચાલેલા પ્રખ્યાત ફ્રેમીંગહામ હાર્ટ સ્ટડીનું તારણ એવું હતું કે, હ્રદયરોગના કુલ દર્દીઓ પૈકી ૬૦ ટકા પુરુષ અને ૪૦ ટકા સ્ત્રીઓ હોય છે અને પુરુષોમાં હ્રદયરોગને કારણે મૃત્યુ થવાનું પ્રમાણ સ્ત્રીઓ કરતાં બમણું હોય છે. પુરુષોમાં હ્રદયરોગની શરૂઆત સ્ત્રીઓ કરતાં આશરે દશ વરસ વહેલી થાય છે.

સ્ત્રીઓમાં અંત:સ્રાવ તેમના શરીરને એથેરોસ્કલેરોસિસ અને હ્રદયરોગ સામે રક્ષણ આપે છે. એટલે જયાં સુધી નિયમિત માસિક આવતું હોય ત્યાં સુધી સ્ત્રીઓમાં હ્રદયરોગની શકયતા ખૂબ ઓછી રહે છે, પણ રજોનિવૃત્તિ પછી હ્રદયરોગનું જોખમ એકદમ ઝડપથી વધવા લાગે છે જેથી લગભગ ૬૦-૬૫ વર્ષની ઉંમર પછી સ્ત્રી અને પુરુષોમાં હ્રદયરોગની શકયતા એકસરખી થઇ રહે છે.

સ્ત્રીઓમાં ડાયાબિટીસની બીમારી હોય તો, હ્રદયરોગનુ જોખમ ખૂબ વધી જાય છે અને નાની ઉંમરે પણ હ્રદયરોગ થઇ શકે છે. એ જ રીતે, સ્ત્રીના લોહીમાં ઓછું એચ.ડી.એલ. કોલેસ્ટેરોલ અને વધુ ટ્રાયગ્લીસરાઇડ હોય તો એને લીધે હ્રદયરોગ થવાની શકયતા પુરુષો કરતાં પણ વધી જાય છે.

ઘણાં કુટુંબોમાં હ્રદયરોગ વારસાગત (જનિન દ્રવ્ય નિયંત્રિત) હોય છે. જે વ્યક્તિના મા-બાપને સિત્તેર વર્ષથી નાની વયે હાર્ટ એટેક આવ્યો હોય એ વ્યક્તિઓને હ્રદયરોગનો હુમલો થવાની શકયતા અન્ય વ્યક્તિઓ કરતાં ૨.૨ ગણી વધી જાય છે². જેટલી નાની ઉંમરે મા અથવા બાપને એટેક આવ્યો હોય એટલી હ્રદયરોગની શકયતા વધે છે.

જે કુટુંબમાં હ્રદયરોગના દર્દી હોય છે એ કુટુંબનાં નવજાત બાળકોની ડાબી કોરોનરી ધમની અન્ય બાળકો કરતાં ૧.૪ ગણી સાંકડી હતી એવું જોવા મળ્યું હતુ³. અલબત્ત, જમણી કોરોનરી ધમનીના વ્યાસમાં બહુ નોંધપાત્ર ફરક જોવા મળ્યો ન હતો. હ્રદયરોગનાં જોખમો જેવાં કે જાડાપણું, ડાયાબિટીસ, હાઇ બ્લડપેશર, વધુ પડતું કોલેસ્ટેરોલ અને વઘારે પ્રમાણમાં લાઇપોપ્રોટીન (એ) વગેરે માટે પણ આનુવંશિક પરિબળો જવાબદાર હોય છે જે છેવટે હ્રદયરોગનું જોખમ પણ વધારી દે છે.

'માણસની જિંદગી ટૂંકી અને દુ:ખદાયક કરનાર બધાં કારણોમાં સૌથી મોટુ કારણ કસરતનો અભાવ છે' અઢારમી સદીના ડો. વીલીયમનું આ વિધાન આજે પણ એટલું જ સાચું જણાય છે. જુદા જુદા અનેક અભ્યાસો જણાવે છે કે બેઠાડુ જિંદગીને લીધે હ્રદયરોગ, હાઇબ્લડપ્રેશર, ડાયાબિટીસ, ઓસ્ટીયોપોરોસીસ (હાડકાં નબળાં પડી જવાં), આંતરડાંનું કેન્સર, ચિંતા - તણાવ અને ડીપ્રેશન (ઉદાસી) જેવા રોગો થાય છે અથવા વકરે છે. શારીરિક રીતે સક્રિય વ્યક્તિને હ્રદયરોગ થવાની શકયતા બેઠાડુ વ્યક્તિઓ કરતાં અડધી હોય છે. બેઠાડુ જીવન જીવતા લોકોમાં હ્રદયરોગનું પ્રમાણ શ્રમયુકત કામ કરતા લોકોની સરખામણીમાં ઘણું વધારે હોય છે. આપણે ત્યાં કહેવાતા 'સુખી' વર્ગ માટે કહેવત છે 'ખાટલેથી પાટલે અને પાટલેથી ખાટલે' આજના સંદર્ભમાં આ કહેવત કહેવી હોય તો 'ખુરશી પરથી વાહનમાં અને વાહન પરથી ખુરશીમાં' જેવુ કંઇક કહી શકાય, આજનો શહેરી સમાજ આખો દિવસ 'દોડાદોડ' માં હોય છે - કોઇની પાસે સમય નથી હોતો. પરંતુ આ દોડાદોડ કોઇ પોતાના પગ ઉપર નથી કરતાં. બધા સ્કૂટર, ગાડી, રીક્ષા, રેલવે એમાંથી કોઇને કોઇ વાહન ઉપર 'દોડાદોડી' કર્યા કરે છે પરિણામે એમનું શરીર નહીં પણ મન જલદી થાકે છે.

ઘણા દર્દીઓને પૂછીએ કે વધારે ચાલવુ પડે કે દાદર ચઢવા પડે તો શ્વાસ ચઢે છે? તો જવાબ મળે છે 'સાહેબ, છેલ્લાં દશ વર્ષથી દશ ડગલાથી વધુ ચાલ્યો નથી ઘરથી બહાર પડેલી ગાડી સુધી જ ચાલવાનું થાય. લીફટવાળા મકાનમાં જ જવા આવવાનું થાય એટલે ચઢવા- ઉતરવાનો તો સવાલ જ નથી' ટૂંકમાં , શહેરી પ્રજાનો ઘણો મોટો વર્ગ એવો છે કે જેણે જિંદગીમાં કયારેય કસરત નથી કરી. અમેરિકાના આંકડા જણાવે છે કે કુલ વસ્તીના ૫૮ ટકા લોકો જિંદગીમાં કયારેય કસરત નથી કરતા અથવા ખૂબ અનિયમિતપણે કરે છે. ભારતમાં પાંચ શહેરમાં થયેલ તાજેતરના અભ્યાસો જણાવે છે કે ભારતીય શહેરી સ્ત્રીઓ પૈકી સિત્તેર ટકાથી વધુ સ્ત્રીઓ કયારેય કસરત કરતી નથી! અને જે સ્ત્રીઓમાં હાઇબ્લડપ્રેશર જેવી બીમારી છે એમાંથી તો ૮૮ ટકા સ્ત્રીઓ કસરત નહોતી કરતી. ફુરસદના સમયે, અઠવાડિયે કુલ એકવીસ કિ.મિ. કરતાં વધુ ચાલવાની કસરત જે લોકો કરે છે તેમની જિંદગી કસરતવાળી ગણાય છે અને એથી ઓછી કસરત કરનાર વ્યક્તિનું જીવન બિનકસરતી ગણાય છે. ચાલવાને બદલે એટલી જ શક્તિ વપરાતી હોય એવી બીજી કોઇ પણ કસરત પણ આ માટે ગણતરીમાં લેવામાં આવે છે.

19. બેઠાડુ જિંદગી જીવનારાઓને (શારીરિક સક્રિય વ્યક્તિ કરતાં) હ્રદયરોગ થવાની શકયતા ૧.૯ ગણી વધારે હોય છે²⁰. બેઠાડુ જીવન શરીરમાં શક્તિનો (કેલરીનો) વ્યય ઘટાડી નાંખે છે, ચરબીનો ભરાવો થવા દે છે, શરીરમાં ચયાપચયનો દર ઉર્ફે બેસલ મેટાબોલીક રેટ (બી.એમ.આર.) ઘટાડી નાંખે છે, ઇન્સ્યુલિનની અસરકારતા ઓછી કરે છે જે છેવટે ડાયાબિટીસથી માંડીને હ્રદયરોગ સુધીની અનેક બીમારીઓ નોતરે છે. બેઠાડુ જિંદગીને માનસિક હતાશા (ડીપ્રેશન) સાથે સીધો સંબંધ છે. આખો દિવસ બેઠાં બેઠાં દુનિયાભરના વિચારો અને ચિંતા કર્યા કરતો માણસ બિલકુલ શારીરિક શ્ર્રમ છોડી દે ત્યારે માનસિક સંતુલન ગુમાવી દે એવી શકયતાઓ ઘણી વધારે રહે છે. માનસિક તાણ અને હતાશા હ્રદયરોગ કરવામાં અગત્યનો ફાળો આપે છે. કસરત કરવાથી વ્યક્તિને માનસિક સુખશાંતિનો અનુભવ થાય છે અને આત્મવિશ્વાસ વધે છે.

આમ, અનેક જાતની બીમારીઓ સહન કરવાની અને એને કારણે મૃત્યુ થવાની શકયતા બેઠાડુ લોકોમાં ખૂબ વધારે હોય છે. અમેરિકા જેવા સમૃદ્ધ દેશમાં દર વર્ષે આશરે અઢી લાખ જેટલાં મૃત્યુનું કારણ બેઠાડુ જિંદગી હોય છે. બીજા શબ્દોમાં અમેરિકામાં કુલ મૃત્યુ પામતા લોકોના ૧૨ ટકા જેટલા લોકો કસરત ન કરવાને લીધે કમોતે મરે છે.

એક સરખી ઉંમર માટે બેઠાડુ જીવન જીવનાર વ્યક્તિની સરખામણીએ કસરતી શરીર ધરાવનાર અને કસરત કરનાર વ્યક્તિઓમાં મૃત્યુદરનું પ્રમાણ ત્રીજા ભાગનું હતું²¹. કસરત કરનારાઓ પૈકી મૃત્યુદરમાં કોઇ નોંધપાત્ર ફરક નહોતો રોજનું ત્રણ કિ.મી. ચાલનાર અને રોજના ત્રીસ કિ.મી. દોડનારના મૃત્યુદરમાં કે આયુષ્યમાં કોઇ જ ફરક નથી પડતો પરંતુ રોજ બેસી રહેનાર અને માત્ર ત્રીસ મિનિટ શ્ર્રમ/કસરત કરતા વ્યક્તિના મૃત્યુદરમાં ઘણો મોટો (ત્રીજા ભાગનો) ફરક પડે છે.

જયારે વ્યક્તિનું વજન, એની જેટલી જ ઉંમર અને ઊંચાઇ ધરાવતા સરેરાશ માણસ કરતાં, ત્રીસ ટકા જેટલું કે એથી પણ વધારે હોય ત્યારે હ્રદયરોગ થવાની શકયતા ઘણી વધી જાય છે. ખાસ કરીને પચાસ વર્ષથી નાની ઉમરની વ્યક્તિમાં આ પરિબળ ઘણું મહત્વનું પુરવાર થઇ શકે. પચાસ વર્ષથી નીચેના સૌથી જાડા અને સૌથી પાતળા માણસોના જૂથ વચ્ચે હ્રદયરોગ થવાની શકયતાઓમાં બે થી અઢી ગણો તફાવત જોવા મળે છે⁸. સામાન્ય રીતે વ્યક્તિ જાડી છે કે નહિ એ નકકી કરવા માટે બોડી માસ ઇન્ડેક્ષ (બી.એમ.આઇ.) તરીકે ઓળખાતી એક ગણતરી વાપરવામાં આવે છે. વ્યક્તિના કિલોગ્રામમાં માપેલા વજનને મીટરમાં માપેલી ઊંચાઇના વર્ગ વડે ભાગવાથી મળતો આંક બોડી માસ ઇન્ડેક્ષ તરીકે ઓળખાય છે. ભારતીય લોકોમાં ૧૯ થી ૨૩ વચ્ચેનો બોડી માસ ઇન્ડેક્ષ નોર્મલ ગણાય છે⁹. બોડી માસ ઇન્ડેક્ષ જયારે ૨૩ થી વધારે હોય તો વધુ વજન (ઓવર વેઇટ) કહેવાય અને ૨૫ થી વધારે હોય ત્યારે મેદવૃદ્ધિની બીમારી છે એવું કહી શકાય. પરદેશની ૧,૧૫,૮૧૮ સ્ત્રીઓના એક અભ્યાસ માં એવું જાણવા મળ્યુ હતુ કે વજન નોર્મલ રેન્જમાં હોય તો પણ જેમ જેમ વજન વધતું જાય છે તેમ તેમ હ્રદયરોગ થવાની શકયતામાં પણ નોંધપાત્ર વધારો જોવા મળે છે. ઉપરોકત અભ્યાસમાં એવું પણ જાણવા મળ્યું હતું કે ૨૩ થી ૨૫ બોડી માસ ઇન્ડેક્ષ ધરાવનાર વ્યક્તિઓમાં હ્રદયરોગનું જોખમ ૧.૪૬ ગણું અને ૨૫ થી ૨૯ બોડી માસ ઇન્ડેક્ષ વચ્ચે જોખમ ૨.૦૬ ગણું અને ૨૯ થી વધારે બોડી માસ ઇન્ડેક્ષ હોય તો જોખમ ૩.૫૬ ગણું રહે છે¹⁰.

મોટી ફાંદ: માત્ર વધારે વજન જ નહિ પરંતુ પેટનો વધારે ઘેરાવો પણ હ્રદયરોગનું જોખમ વધારે છે. તમારા પેટનો ઘેરાવો જેટલો વધારે એટલી બીમાર થવાની શક્યતા વધારે રહે છે. જે વ્યક્તિના પેટની આસપાસ ચરબી વધુ હોય અને હાથ-પગ-થાપા આગળ ચરબી ઓછી હોય એવી વ્યક્તિને ડાયાબિટીસ, હાઇબ્લડપ્રેશર, હાર્ટ એટેક વગેરે અનેક બીમારીઓ થવાની શકયતા વધુ હોય છે. ઘણા લોકો ગણપતિ જેવું પેટ ધરાવવાનો ફાંકો રાખતા હોય છે ક્યારેક 'સ્ટેટસ સિમ્બોલ' સમજતા હશે, પરંતુ આ વધેલુ પેટ અનેક રોગોનું ઉદભવ સ્થાન છે એ હકીકત દરેક વ્યક્તિએ સમજી લેવાની જરૂર છે.

હાથ-પગ-થાપાની ચરબી વધવાથી જેટલું નુકસાન થાય એનાથી અનેકગણું નુકસાન પેટની ચરબી વધવાને કારણે થાય છે. પેટની ચરબી વધવાને કારણે વ્યક્તિની અંદર ઇન્સ્યુલિનની કાર્યક્ષમતા ઘટી જાય છે. મોટી ફાંદ ધરાવતા લોકોમાં ઇન્સ્યુલિન રેઝીસ્ટન્સ અને ડાયાબિટીસ થવાની શક્યતા વધે છે, અને જે વ્યક્તિમાં ઇન્સ્યુલિન રેઝીસ્ટન્સને કારણે વધુ પ્રમાણમાં ઇન્સ્યુલિન બનતું હોય એમને હ્રદયરોગ થવાની શક્યતા ઘણી વધી જાય છે. પેટનો વધુ ઘેરાવો, શરીરની અંદરનાં ચરબીનાં ઘટકોમાં પણ મોટા ફેરફાર કરે છે. ફાંદાળા વ્યક્તિના લોહીમાં એલ.ડી.એલ. (નુકસાનકર્તા) કોલેસ્ટેરોલ અને ટ્રાયગ્લીસરાઇડ્સનું પ્રમાણ ઘણું વધારે હોય છે જ્યારે ફાયદાકારક એચ.ડી.એલ. કોલેસ્ટેરોલનું પ્રમાણ આછું હોય છે. આ ઉપરાંત પેટનો ઘેરાવો વધવાથી બ્લડપ્રેશર વધે છે. આ બધાં પરિબળો ભેગા થઇને હ્રદયરોગની સંભાવના ખૂબ વધારી મૂકે છે. એક જ સમાજમાં, સૌથી વધુ કમ્મર-થાપાનો ગુણોત્તર ધરાવતી વ્યક્તિના જૂથમાં, સૌથી ઓછો ગુણોત્તર ધરાવતી વ્યક્તિના જૂથ કરતાં, હાર્ટ એટેક અને મૃત્યુનું પ્રમાણ નોંધપાત્ર રીતે ઊંચુ હોય છે. આમ, થાપાની સરખામણીએ પેટનો ઘેરાવો વધતો જાય એમ અનેક રોગો અને વહેલું મૃત્યુ થવાની શક્યતા વધતી જાય છે. ભારતીય લોકોમાં પુરુષમાં પેટનો ઘેરાવો થાપાના ઘેરાવાના ૮૮ ટકાથી ઓછો અને સ્ત્રીઓમાં ૮૫ ટકાથી આછો હોવો જરૂરી છે⁹.

કોલેસ્ટેરોલ એ શરીરને ઉપયોગી રસાયણ છે જે શરીરના કોષોની દિવાલ અને સ્ટીરોઇડ અંત:સ્રાવ બનાવવા માટે થોડા પ્રમાણમાં શરીરમાં હોવું જરૂરી છે. જયારે કોલેસ્ટેરોલનું પ્રમાણ જરૂર કરતાં વધી જાય ત્યારે હ્રદયરોગ થાય છે.

તંદુરસ્ત નવજાત બાળકમાં દર ૧૦૦ મિ.લિ. લોહીમાં ૬૦ મિ.ગ્રા. કોલેસ્ટેરોલ હોય છે અને એક વર્ષની ઉંમરે ૧૫૦ મિ.ગ્રા. જેટલું. આ પછી આ જ પ્રમાણ છેક ૨૦-૩૦ વર્ષ સુધી રહે છે અને ત્યારબાદ ધીમેધીમે વધવા લાગે છે. ભારતીય લોકો માટે કુલ કોલેસ્ટેરોલની આદર્શ મર્યાદા ૧૨૫ થી ૧૭૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી. વચ્ચેની ગણાય છે. અમેરિકામાં આ મર્યાદા ૧૫૦ થી ૨૪૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી. જેટલી છે. દુર્ભાગ્યે આપણી મોટાભાગની લેબોરેટરી પણ 'નોર્મલ' રેન્જ તરીકે ૧૫૦ થી ૨૪૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી. જ લખવાની ભૂલ કરે છે. હકીકતમાં આંતરરાષ્ટ્રીય અભ્યાસો દર્શાવે છે કે ૨૦૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી.થી જેટલું કોલેસ્ટેરોલ વધે એનાથી બમણી ટકાવારીમાં હ્રદયરોગ થવાનું જોખમ વધે છે. ભારતીય વંશના લોકોના જનિનની ખાસિયતને કારણે એમનાં લોહીમાં લાઇપોપ્રોટીન (એ) નામના પ્રોટીનનું પ્રમાણ ખૂબ વધારે હોય છે, સહેજ જ વધારે કોલેસ્ટેરોલની હાજરી હોય તો પણ હ્રદયરોગની શકયતા ખૂબ વધારી મૂકે છે. આ જ કારણસર ભારતીય લોકોમાં કોલેસ્ટેરોલ અમેરિકન લોકો કરતાં આછું (આશરે ૧૭૦ મિ.ગ્રા./ડે.લિ. કરતાં ઓછું) હોવું જરૂરી છે. ભારતીય લોકોમાં જો દર ૧૦૦ મિ.લી. લોહીમાં ૧૭૦ મિ.ગ્રા.થી વધારે કોલેસ્ટેરોલ અથવા ૧૫૦ મિ.ગ્રા.થી વધારે ટ્રાઇગ્લીસરાઇડ નામના ચરબીદ્રવ્ય હોય તો એ માણસને હ્રદયરોગ થવાની શકયતા ઘણી વધી જાય છે⁹.

જે લોકોમાં કોલેસ્ટેરોલનું પ્રમાણ ૨૪૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી. કરતાં વધારે હોય એ લોકોમાં હ્રદયરોગ થવાની શકયતા અન્ય (૨૦૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી. કરતાં ઓછું કોલેસ્ટેરોલ ધરાવતા લોકો) કરતાં ત્રણ ગણી વધારે હોય છે. જેમનું કોલેસ્ટેરોલ ૧૫૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી. કરતાં ઓછું હોય એવી એક પણ વ્યક્તિને હ્રદયરોગ થતો નથી. કોલેસ્ટેરોલનું પ્રમાણ ૨૦૦ મિ.ગ્રા./ડે.લી.થી જેટલા પ્રમાણમાં વધે છે એટલા પ્રમાણમાં હ્રદયરોગની શકયતા વધ્યા કરે છે¹². જુદાજુદા સાત દેશોના લોકોમાં કોલેસ્ટેરોલના પ્રમાણનો અભ્યાસ કર્યા પછી એવું તારણ નીકળ્યું કે જે દેશના લોકોનું સરેરાશ કોલેસ્ટેરોલ વધારે હોય છે, ત્યાં હ્રદયરોગથી મૃત્યુ પામનારાઓની સંખ્યા પણ વધારે હોય છે¹³.

લોહીમાં કોલેસ્ટેરોલનું પ્રમાણ ઓછું હોય છતાં જો ખોરાકમાં કોલેસ્ટેરોલ વધુ પ્રમાણમાં લેવામાં આવે તો હ્રદયરોગ થવાની શકયતા વધે છે. આમ કોલેસ્ટેરોલના રિપોર્ટ નોર્મલ હોય તો પણ વધુ પડતો કોલેસ્ટેરોલવાળો ખોરાક નુકસાનકારક જ બને છે¹⁴.

                    ⚫ કોલેસ્ટેરોલ શેમાંથી મળે?

                    ⚫ ખોરાકની ચરબીનો લોહીના કોલેસ્ટેરોલ સાથે શું સંબંધ?

                    ⚫ ખોરાકની ચરબીનો હ્રદયરોગ સાથે સીધો સંબંધ છે?

                    ⚫ કોફી પીવાથી કોલેસ્ટેરોલ વધે છે?

                    ⚫ લોહીમાં કોલેસ્ટેરોલનું પ્રમાણ વધવાથી શું નુકસાન થાય?

                    ⚫ ટ્રાયગ્લીસરાઇડ

                    ⚫ લાઇપોપ્રોટીન(એ)

વધુ પડતા માનસિક તાણને કારણે હ્રદયરોગ થવાની શકયતાઓ વધી જાય છે. હાર્ટ એટેક આવવાનું જોખમ ગુસ્સો કર્યા પછીના બે કલાકમાં ૨.૩ ગણું વધી જાય છે²². વયોવૃધ્ધ વ્યક્તિમાં ગુસ્સાને કારણે એટેક આવવાની શકયતા ઓર વધી જાય છે. સૌથી વધુ ગુસ્સો ધરાવનાર વડીલોમાં હાર્ટ એટેક આવવાનું પ્રમાણ સૌથી ઓછા ગુસ્સાવાળા વડીલો કરતાં ત્રણ ગણું વધારે હતું²³.

ગુસ્સાને કારણે આખા શરીરમાં એવાં પરિવર્તનો થાય છે જેને કારણે હ્રદયને લોહી પહોંચાડતી ધમનીઓ સંકોચાય છે અને લોહી ગંઠાઇ જવાની પ્રક્રિયા ઝડપી બને છે. આ બંને પરિબળો હાર્ટ એટેકનો હુમલો લાવવામાં અગત્યનો ફાળો આપે છે. આ ઉપરાંત, વેરભાવ અને હ્રદયરોગને સીધો સંબંધ છે એવું તાજેતરના અભ્યાસો ભારપૂર્વક જણાવે છે. થોડાં વર્ષો પહેલાં એવું મનાતું હતું કે 'ટાઇપ એ' પ્રકારનું વ્યક્તિત્વ ધરાવનારાઓને હ્રદયરોગ થવાની શકયતા વધારે હોય છે. જે વ્યક્તિઓ ખૂબ જ સ્પર્ધાત્મક અભિગમ ધરાવતી હોય, ખૂબ મહાત્વકાંક્ષી હોય, ખૂબ જ ઉતાવળી હોય (કાયમ સમયની ખેંચમાં જીવતી હોય) અને આક્રમક સ્વભાવની હોય એમને 'ટાઇપ એ' પ્રકારનું વ્યક્તિત્વ ધરાવતી કહેવામાં આવે છે. આવી વ્યક્તિઓમાં હ્રદયરોગનું પ્રમાણ વધારે હોય છે. 'ટાઇપ એ' વ્યક્તિત્વમાં પણ આક્રમક સ્વભાવના, વારંવાર ગુસ્સો કે ઝગડો કરી બેસતા લોકોને હ્રદયરોગ થવાની શકયતા સૌથી વધારે હોય છે²⁴. આમ, શારીરિક સ્વાસ્થ્ય માટે હવે વ્યક્તિત્વના પ્રકાર કરતાં વધુ મહતત્વ આક્રમક ઝગડાખોર સ્વભાવનું છે.

આક્રમકતા - ઝગડાખોર સ્વભાવને વધુ ઊંડાણપૂર્વક સમજવામાં આવે તો, એનાં ઘણાં બધાં પાસાં હોય છે. ગુસ્સો, આક્રમકતા અને કાયમી નિરાશાપૂર્ણ કે વાંકી દ્રષ્ટિ વગેરે, આક્રમક સ્વભાવને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચે છે - (૧) આક્રમક વિચાર (અવિશ્વાસ, બીજાનો વિરોધ કરવાની ઇચ્છા, બીજાને નુકસાન પહોંચાડવાનો વિચાર વગેરે); (૨) આક્રમણનો અનુભવ (કોઇના ગુસ્સાનો ભોગ બનવું, અપમાન કે માર સહન કરવાં); (૩) આક્રમક કર્તવ્ય (ગુસ્સે થઈને બોલવું, ચીડાવું, અપમાન કરવું કે માર મારવો). આ બધા પ્રકારને સહેલાઇથી છુટા પાડવાનું અઘરું છે પરંતુ તે છતાં ઊંડાણપૂર્વક થયેલા અભ્યાસો જણાવે છે કે આક્રમક કર્તવ્ય હ્રદયરોગ સાથે સૌથી ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે.

જયારે જયારે માણસ એવી પરિસ્થિતિમાં આવી જાય કે જેમાંથી નીકળવા માટે બે જ રસ્તા બાકી રહે - કાં તો લડીને પરિસ્થિતિનો સામનો કરવો અથવા ભાગી છુટવું, ત્યારે શરીરમાં થતાં પરિવર્તનો 'ફાઇટ ઓર ફલાઇટ રીસ્પોન્સ' ('લડો અથવા ભાગો' એવી પ્રતિક્રિયા) તરીકે ઓળખાય છે. મુશ્કેલીભરી પરિસ્થિતિમાં શરીરને મદદરૂપ થવા અને ત્યારે માણસની જિંદગી બચાવવા માટે ઉપયોગી આ પ્રતિક્રિયા શરીરમાં નીચે મુજબના ફેરફારો કરીને શરીરને ઇજાથી બચાવવા કોશીશ કરે છે.

• આપણા શરીરના સ્નાયુઓ સંકોચાવા લાગે છે જેથી ઝડપભેર હલનચલન થઇ શકે અને કંઇક વાગે તો એનાથી બહુ ઊંડી ઇજા ન થાય.
• આપણો શ્વાસોશ્વાસનો દર વધી જાય છે જે શરીરને કટોકટીના સમયે જરૂરી વધુ ઓકિસજન પૂરો પાડવામાં મદદરૂપ થાય છે.
• શરીરની અંદર ચયાપચયની પ્રક્રિયા ઝડપી થઇ જાય છે જેથી શરીરના કોષોને વધુ શક્તિ મળી રહે.
• આપણા હ્રદયના ધબકારા અને દરેક ધબકારે થતું લોહીનું પંપીંગ વધી જાય છે જેથી દરેક કોષોને પૂરતા પ્રમાણમાં લોહી પહોંચે.
• આપણું પાચનતંત્ર કામ ઘટાડી નાખે છે. જેથી વધુ લોહી સ્નાયુઓમાં પહોંચી શકે, જેનાથી લડવાનું કે ભાગવાનું સારી રીતે થઇ શકે.
• વારંવાર પેશાબ કે ઝાડે જવાની હાજત થાય. એટલે જો પેટમાં કંઇક વાગે તો ચેપ (ઇન્ફેકશન) થવાની શકયતાઓ ઘટી જાય.
• ચામડીને મળતો લોહીનો પ્રવાહ ઘટી જાય; હાથ પગની ચામડી ફિકકી અને ઠંડી થઇ જાય, જેથી કંઇક વાગે તો લોહી આછું નીકળે.
• લોહી ગંઠાવાની પ્રક્રિયા એકદમ ઝડપી થઇ જાય, જેથી લોહી નીકળે તો તરત બંધ થઇ જાય.
• આંખોની કીકી પહોળી થઇ જાય જેથી અંધારામાં પણ સ્પષ્ટ દેખાય અને શ્રવણશક્તિ સતેજ થઇ જાય.

આમ, કટોકટીભરી પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા માટે કુદરતે એવી ઝીણવટભરી ગોઠવણ કરી છે કે શરીરને ઓછામાં આછું નુકસાન પહોંચે અને કટોકટી પાર ઉતરી જાય. પણ આ રચના કયારેક જ ઉભી થતી કટોકટી માટે છે જે ક્ષણિક હોય અને પછી કટોકટી પૂરી થઇ જતી હોય. દા.ત. રસ્તો ઓળંગતી વખતે અચાનક કોઇ વાહન તમારી તરફ ધસી આવે તો ઉપર જણાવેલ બધી પ્રતિક્રિયા ('લડો અથવા ભાગો') તમારા શરીરમાં થશે. જેવી કટોકટીભરી પરિસ્થિતિ પૂરી થશે, તમે નિરાંતનો શ્વાસ લેશો - તમને કદાચ થોડીક નબળાઇ જેવું અનુભવાશે; બેસવાની ઇચ્છા થશે, ચામડી પર ફરી પાછું લોહી બરાબર ફરવા લાગશે અને ફિક્કાશ દૂર થશે. આ પછી થોડીક મિનિટોમાં પૂર્વવત્ સામાન્ય સ્થિતિ સ્થપાશે.

'લડો અથવા ભાગો'ની પ્રતિક્રિયા વખતે શરીરમાં એડ્રીનાલીન અને નોરએડ્રીનાલીન નામના રસાયણનું પ્રમાણ વધી જાય છે. આ રસાયણો શરીરના ઘણા બધા અવયવો પર જાતજાતની અસર કરે છે. મુખ્યતત્વે, ચામડી પરની અને અન્ય રકતવાહીનીઓને સંકોચવાનું કામ આ રસાયણોને કારણે થાય છે. રકતવાહીનીઓના સંકોચનના કારણે બ્લડપ્રેશર વધે છે અને ચામડી પર જતો લોહીનો પ્રવાહ ઘટે છે. વળી, આ રસાયણોની હ્રદય ઉપર સીધી અસર થવાને લીધે હ્રદયની ગતિ વધે છે અને ઝડપથી હ્રદય ધબકવા લાગે છે. હવે, કોઇ કારણસર કોઇ વ્યક્તિ એક કટોકટી પાર પાડે ત્યાં બીજી ઉપાધિ હાજર થઇ જાય અને બીજી તકલીફ ચાલુ હોય ત્યાં ત્રીજી હાજર થઇ જાય તો એ માણસની પરિસ્થિતિ શું થાય? એવી મુશ્કેલ પરિસ્થિતિઓ રોજેરોજ સર્જાય છે જયારે માણસને લડવાની કે ભાગી છુટવાની ઇચ્છા થઇ આવે. જયારે ક્ષણિક ઘટના કાયમ ક્ષણે ક્ષણે બનતી રહે ત્યારે આ 'લડો અથવા ભાગો' - પ્રતિક્રિયા ફાયદો કરવાને બદલે નુકસાન કરવા માંડે છે. આને પરિણામે હ્રદય પર કામનો કુલ બોજો વધે છે અને હ્રદયને વધારાનું કામ કરવા માટે વધારે લોહીની જરૂર પડે છે. હ્રદયને લોહી પહોંચાડતી ધમનીઓ પણ એડ્રીનાલીન અને નોરએડ્રીનાલીનની અસર હેઠળ સાંકડી થવાને લીધે હ્રદયને જરૂર હોવા છતાં પૂરતુ લોહી મળી નથી શકતું. આમ, હ્રદયરોગ વકરે છે. કાયમ જો આપણા પાચનતંત્રને આછું લોહી મળે; કાયમ હ્રદયના ધબકાર અને શ્વાસોશ્વાસનો દર વધુ રહે; કાયમ સ્નાયુઓ તાણ હેઠળ રહે કે કાયમ આંખની કીકી પહોળી રહે તો શરીરને કેટલું બધું નુકસાન પહોંચે!

આજે સતત માનસિક તાણ હેઠળ જીવતા લોકો માનસિક કારણોસર, કાલ્પનિક લડાઇ લડયા કરતાં હોય છે અને વારંવાર શરીરની અંદર 'લડો અથવા ભાગો' જેવી પ્રતિક્રિયા જગાવતા હોય છે. આખો દિવસ કોઇ એક મુદ્દા પર ચિંતા કર્યા કરનાર વ્યક્તિના શરીરમાં જાતજાતની પ્રતિક્રિયાઓ ચાલ્યા કરે છે જેને પરિણામે શરીરને નુકસાન પહોંચે છે અને મનોશારીરિક (સાઇકોસોમેટીક) રોગો ઉદભવે છે.

મનના વિચારો અને ચિંતાને કારણે શરીરમાં થતી પ્રતિક્રિયાઓનો પણ વિગતવાર અભ્યાસ ઘણા વૈજ્ઞાનિકોએ કર્યો છે. એક અભ્યાસમાં તંદુરસ્ત વ્યક્તિઓની મનમાં ને મનમાં ગણિતના દાખલા ગણવાની હરિફાઇ યોજવામાં આવી. આ દાખલા ગણતાં પહેલાં અને દાખલા ગણતી વખતે તંદુરસ્ત વ્યક્તિઓનું બ્લડપ્રેશર, હ્રદય દ્વારા લોહીનું પંપીંગ અને હ્રદયના ધબકારા માપવામાં આવ્યા. બધાના આષ્ચર્ય વચ્ચે દાખલાની હરિફાઇ વખતે હ્રદયના ધબકારા બ્લડપ્રેશર અને હ્રદય દ્વારા લોહીના પંપીંગમાં નોંધપાત્ર વધારો જણાયો!! જો સાદા દાખલા ગણવાની હરિફાઇમાં આવા ફેરફારો થતા હોય તો રોજની જીવન જીવવાની હરિફાઇમાં-ધંધાની હરિફાઇમાં; સમયસર કામ પૂરું કરવાના ટેન્શનમાં, સમયસર ઓફીસ પહોંચવાની લ્હાયમાં...વગેરે રોજિંદી ઘટનાઓમાં પણ આમ જ બ્લડપ્રેશર વધી જતું હશે ને!

આવા જ અન્ય એક અભ્યાસમાં પી.ઇ.ટી. સ્કેનની મદદથી આરામના સમયે અને દાખલા ગણતી વખતે હ્રદયને પોતાના માટે મળતાં લોહીના પ્રવાહનો અંદાજ કાઢવામાં આવ્યો. આ અભ્યાસમાં જણાયું કે દાખલા ગણતી વખતે હ્રદયની ધમનીઓ સંકોચાય છે અને એટલે હ્રદયને મળતો લોહીનો જથ્થો ઘટે છે. અને આ રીતે હ્રદયને થોડુંક આછું લોહી પહોંચે તો તંદુરસ્ત વ્યક્તિને કોઇ નુકસાન ન પહોંચે પરંતુ જેમના હ્રદયમાં હ્રદયરોગને કારણે આછું લોહી જ પહોંચતું હોય એમને માટે આટલો ઘટાડો પણ વિપરીત અસર કરી શકે.

સતત માનસિક તાણ રહેવાને કારણે શરીરમાં કોર્ટીસોલ નામના અંત:સ્રાવનું પ્રમાણ પણ વધે છે જે હ્રદયની ધમનીઓને સાંકડી કરવાની પ્રક્રિયા વધારે છે. જે માણસ દિવસનો મોટાભાગનો સમય ગુસ્સા અને નિરાશામાં વિતાવે છે એના હ્રદયને સતત નુકસાન પહોંચ્યા કરે છે અને લાંબે ગાળે હાર્ટ એટેક આવવાની શકયતાઓ ખૂબ વધી જાય છે. આક્રમક સ્વભાવને કારણે દારૂ કે સિગારેટનુ વ્યસન થવાની શકયતાઓ પણ વધી જાય છે અને બીજી બાજુથી આવા વ્યસનો હ્રદયરોગની શકયતા વધારી દે છે. આમ, આક્રમક સ્વભાવ અને વ્યસનની જોડી તંદુરસ્તીને ખેદાન મેદાન કરી નાખવામાં સહેજ પણ કચાસ નથી રાખતા.

રોજની એક પેકેટ સિગારેટ ફૂંકનાર માણસને હ્રદયરોગ થવાની સંભાવના સિગારેટ ન પીતા માણસ કરતાં ત્રણથી પાંચ ગણી વધારે હોય છે. રોજ પંદરથી ઓછી સિગારેટ પીનારાઓમાં હ્રદયરોગથી મૃત્યુ થવાની શકયતા સિગારેટ ન પીનાર કરતાં ૧.૮ મૃત્ય ગણી વધારે હોય છે.

સિગારેટ પીવાને કારણે હ્રદયરોગથી મૃત્યુ થવાની શકયતામાં આશરે સિત્તેર ટકા જેટલો વધારો થાય છે, એટલું જ નહિ સિગારેટ પીવાનું છોડી દેવાથી હ્રદયરોગ થવાની શકયતાઓ તરત જ ઘટવા લાગે છે, અને સિગારેટ છોડવાનાં ત્રણેક વર્ષમાં તો એ ઘટીને સિગારેટ ન પીવાવાળા જેટલી જ થઇ જાય છે.

જે લોકો બીડી - સિગારેટ પીતા નથી પરંતુ એના ધુમાડાના સંપર્કમા સતત આવ્યા કરે છે (પરોક્ષ ધુમ્રપાનનો ભોગ બને છે) એ લોકોમાં પણ હ્રદયરોગનું પ્રમાણ વધી જાય છે. પરોક્ષ ધુમ્રપાનને કારણે સ્ત્રીઓમાં ૧.૨ ટકા (૪.૯ ટકાને બદલે ૬.૧ ટકા) અને પુરૂષોમાં ૨.૨ ટકા (૭.૪ ટકાને બદલે ૯.૬ ટકા) જેટલી હ્રદયરોગથી મૃત્યુ થવાની શકયતા વધી જાય છે⁴.

બીડી - સિગારેટ જેટલું જ નુકસાન તમાકુને કોઇપણ સ્વરૂપે ચાવવાથી થાય છે. કુલ ૧,૩૫,૦૩૬ લોકોના ૧૨ વર્ષ સુધી ચાલેલા એક અભ્યાસમાં એવું જાણવા મળેલું કે તમાકુનો કોઇપણ સ્વરૂપે વપરાશ ન કરનાર વ્યક્તિ કરતાં તમાકુ (પાન - માવા - ગુટખા વગેરે) ખાનારાઓમાં હ્રદયરોગને કારણે મૃત્યુ થવાની શકયતા ૧.૪ ગણી વધારે હોય છે⁵.

તમાકુને કારણે, શરીરમાં ફાયદાકારક (એચ.ડી.એલ.) કોલેસ્ટેરોલમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થાય છે અને ટ્રાયગ્લીસરાઇડમાં વધારો થાય છે. તમાકુને કારણે હ્રદયને લોહી પહોંચાડતી ધમનીઓ સંકોચાય છે અને પરિણામે, એન્જાઇના પેકટોરીસ થવાની શકયતા વધી જાય છે. તમાકુ હ્રદયની ધમનીના અંદરના પડ પર અને ત્રાકકણો પર પણ એવી ખતરનાક અસર કરે છે કે જેથી હાર્ટ એટેક આવવાની શકયતા ખૂબ જ વધી જાય છે. આમ, હ્રદયને અનેક મોરચે નુકસાન પહોંચાડવાનું કામ તમાકુ કરે છે. એટલે જ હ્રદયરોગનાં દર પાંચમાંથી એક મૃત્યુનું કારણ તમાકુ હોય છે.

લોહીનું ઊંચુ દબાણ (હાઇબ્લડપ્રેશર) હ્રદયરોગ કરવામાં મહત્વનો ભાગ ભજવી શકે છે. હાઇબ્લડપ્રેશરવાળા માણસમાં હ્રદયરોગ થવાની સંભાવના નોર્મલ બ્લડપ્રેશરવાળા માણસ કરતાં પાંચ ગણાથી પણ વધારે છે. જો કે બ્લડપ્રેશરને દવાઓથી બરાબર નિયંત્રણમાં રાખવામાં આવે તો હ્રદયરોગ થવાની સંભાવનામાં ઘટાડો થાય છે.

હાઇબ્લડપ્રેશરના ૪,૨૦,૦૦૦ દર્દીઓ પર દશ વર્ષ સુધી થયેલા અભ્યાસમાં જણાયું કે જેટલા પ્રમાણમાં બ્લડપ્રેશર વધુ રહે એટલા પ્રમાણમાં હ્રદયરોગ થવાની શકયતા વધે છે⁶. એક જ સમાજમાં, સૌથી વધુ બ્લડપ્રેશર ધરાવનાર લોકોમાં સૌથી આછું બ્લડપ્રેશર ધરાવનાર લોકો કરતાં હ્રદયરોગ થવાની શકયતા પાંચથી છ ગણી વધારે હોય છે. નીચેના (ડાયાસ્ટોલીક) બ્લડપ્રેશરમાં દર સાડાસાત મિ.મિ.નો વધારો હ્રદયરોગની શકયતામાં ૨૯ ટકાનો વધારો કરે છે. દવાઓ લઇને હાઇબ્લડપ્રેશર કાબૂમાં રાખવાથી હ્રદયરોગની શકયતામાં આશરે ૧૪ ટકા જેટલો ઘટાડો થાય છે⁶.

ડાયાબિટીસની બીમારીને કારણે હ્રદયરોગ થવાની શકયતા બમણી થઇ જાય છે. ખાસ તો નાની ઉંમરે અથવા સ્ત્રીઓમાં થતો ડાયાબિટીસ, દર્દીને હ્રદયરોગની ખૂબ નજીક પહોંચાડી દે છે. સામાન્ય રીતે સ્ત્રીઓમાં રજોનિવૃત્તિ પહેલાં હ્રદયરોગ થવાની શકયતા નહિવત્ હોય છે, પરંતુ ડાયાબિટીસની હાજરી સ્ત્રીઓને હ્રદયરોગ સામે મળતું આ સંરક્ષણ હટાવી દે છે અને રજોનિવૃત્તિ પહેલાં પણ હ્રદયરોગ થઇ શકે છે.

ડાયાબિટીસની હાજરીને કારણે હ્રદયરોગથી મૃત્યુ થવાની શકયતા પુરુષોમાં ૧.૯ ગણી અને સ્ત્રીઓમાં ૩ ગણી વધી જાય છે¹¹. ડાયાબિટીસના દર્દીઓમાં એથેરોસ્કલેરોસિસની પ્રક્રિયા ઝડપી અને વ્યાપક બને છે. ડાયાબિટીસના ઘણા દર્દીઓમાં ટ્રાયગ્લીસરાઇડ નામના ચરબીના ઘટકનું પ્રમાણ ખૂબ વધી જાય છે અને એચ.ડી.એલ. (સારા) કોલેસ્ટેરોલનું પ્રમાણ ઘટી જાય છે. આ ઉપરાંત, ડાયાબિટીસને કારણે એલ.ડી.એલ કોલેસ્ટેરોલનું ઓકિસડેશન અને ગ્લાઇકેશન વધી જાય છે જે એથેરોસ્કલેરોસિસની પ્રક્રિયા ઝડપી બનાવે છે. ડાયાબિટીસના ઘણા દર્દીઓમાં ઇન્સ્યુલિનની અસરકારકતા ઘટી જાય છે અને એટલે ઘણા વધારે પ્રમાણમાં ઇન્સ્યુલિન બને છે. વધારે પડતા ઇન્સ્યુલિનને પરિણામે ધમનીની દિવાલોના કોષોની વૃદ્ધિ ઝડપી બને છે અને વધારે કોલેસ્ટેરોલ ધમનીની દિવાલોમાં જમા થયા કરે છે. પરિણામે ધમનીઓ જલ્દી સાંકડી અને કઠણ થવા લાગે છે.

                    ⚫ વધારે પ્રમાણમાં હોમોસીસ્ટીન(એમિનો એસિડ)

                    ⚫ બેકટેરિયાનો ચેપ(કલેમાઇડીયા ન્યૂમોની)