6. અનિદ્રાની સારવાર અને ઊંઘની દવાઓ

ઘણા બધા લોકોની ઊંઘનો સમય જાણ્યા પછી એવું તારણ નીકળ્યું છે કે એક તંદુરસ્ત પુખ્ત માણસ ચોવીસ કલાકમાંથી સરેરાશ સાત-આઠ કલાક જેટલો સમય ઊંઘવામાં ગાળે છે. ઊંઘના મુખ્યત્વે બે ભાગ હોય છે - ગાઢ નિદ્રા અને સ્વપ્નમય નિદ્રા. આમાંથી લાંબું ઊંઘતા માણસમાં સ્વપ્નમય નિદ્રાનો સમય લંબાય છે જયારે ગાઢ નિદ્રાનો સમય યથાવત્ રહે છે. સ્વપ્નમય નિદ્રા માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે ખૂબ અગત્યની છે અને જે લોકો માનસિક તાણ હેઠળ કે નવું નવું શીખવાની પ્રક્રિયામાં જીવતા હોય છે એ લોકો જ મોટે ભાગે વધારે સમય ઊંઘતા હોય છે.

દિવસભર કાઇને કોઇ સમસ્યામાં ઉલઝેલા લોકો, આખો દિવસ નાની મોટી ચિંતામાં રહેતા લોકો અને વારંવાર પોતાના ભાવિ કાર્યક્રમ બદલતા રહેતા, નવું નવું આયોજન કર્યા કરતા લોકોમાં ઊંઘની જરૂર વધારે પડે છે અને દિવસભરનો આ માનસિક થાક ઉતારવાનું કામ સ્વપ્નમય નિદ્રા કરે છે.

માણસના જન્મ પછી સતત ઘટતી જતી કોઇ વસ્તુ હોય તો એ છે એની ઊંઘ. મોટી ઉંમરની વ્યક્તિમાં (ખાસ કરીને ૬૫ વર્ષથી ઉપરની વ્યક્તિમાં) ઓછી ઊંઘની અને અનિદ્રાની ફરિયાદ બહુ સામાન્ય હોય છે. એક સર્વે પ્રમાણે અમેરિકામાં ઊંઘવાની ગોળીઓની કુલ ખપતના ચાલીસ ટકા જેટલી ખપત આવી વયોવૃધ્ધ વ્યક્તિઓ જ કરે છે, જેમનું વસ્તીમા કુલ પ્રમાણ માત્ર અગિયાર ટકા જેટલું જ છે. અને એ છતાં ઊંઘની ગોળી એ કંઇ અનિદ્રાનો કાયમી ઇલાજ નથી જ.

અનિદ્રાના મુખ્ય બે પ્રકાર પાડી શકાય:-

(૧) લાંબા ગાળા (ત્રણથી ચાર અઠવાડિયાં કરતાં વધુ સમય) ની ઊંઘની તકલીફ અને
(૨) ટૂંકા ગાળાની ઊંઘની તકલીફ. આ બંને પ્રકારમાં ત્રણ જાતની તકલીફો થઇ શકે. ઊંઘ શરૂ કરવાની તકલીફ, આવેલી ઊંઘ ટકાવી રાખવાની તકલીફ અને ખૂબ વહેલા ઊઠી પડવાની તકલીફ.

ટૂંકાગાળાની ઊંઘની તકલીફ આપણામાંથી મોટા ભાગના લોકોએ કયારેકને કયારેક અનુભવી હશે. પરીક્ષા કે ઇન્ટરવ્યુના ટેન્શનમાં, વેપારધંધાના ટેન્શનમાં અથવા કોઇના મૃત્યુ પછી તરત કે બીજી કોઇ જાતની ચિંતામાં બેચાર રાતની ઊંઘ બગડી હોય એવા મોટા ભાગના કિસ્સામાં બે-ત્રણ અઠવાડિયાંના ગાળામાં ઊઘ ફરી પાછી નિયમિત થઇ જાય છે.

ટૂંકાગાળાની ઊંઘની તકલીફ આવી માનસિક અવસ્થાના સમય સિવાય પણ કયારેક ખૂબ ઊંચાઇવાળી જગ્યાએ ફરવા ગયેલા લોકોમાં વાતાવરણમાં ઓકિસજનની ઉણપને લીધે જોવા મળે છે.

ઘણા લોકોને ખબર નહીં હોય કે ચા, કોફી, કોકો, બોર્નવિટા કે કોકાકોલા પીવાથી પણ ઊંઘ પર અવળી અસર પડે છે. આ બધી વસ્તુઓમાં રહેલા કેફીન અને થિયોફાઇલિન નામના પદાર્થ મગજને ઉત્તેજિત કરે છે, અને ઊંઘ આવતી અટકાવે છે. ઊંઘ ન આવવા માટેનું આ બહુ અગત્યનું, ઘણી વાર ધ્યાન બહાર રહી જતું કારણ છે. આવી વસ્તુઓ પીધા પછી આઠથી ચૌદ કલાક સુધી એની અસર રહી શકે છે. પરિણામે ઊંઘ ન આવવા ઊપરાંત, ઊંઘ આવ્યા પછી વારંવાર જાગી જવાનું અને ઊંઘના કુલ સમયમાં ઘટાડો થવાનું પણ બને છે. દિવસના ત્રણથી પાંચ કપ કોફી પણ ઊંઘ પર ખાસ્સી અસર કરી શકે છે. ચા-કોફીની જેમ જ તમાકુ (ગુટખા-બીડી-સિગારેટ વગેરે) પણ ઊંઘ લાવવામાં ખલેલરૂપ થાય છે. તમાકુમાં રહેલું નિકોટિન નામનું તતત્વ મગજને ઉત્તેજિત કરીને ઊંઘ આવતી અટકાવે છે. સામાન્ય રીતે લોકો એવું માનતા હોય છે કે દારૂ પીવાથી સારી ઊંઘ આવે. દારૂ પીધા પછી ઘેનની અસર પણ થતી હોય છે અને ઊંઘની શરૂઆત ઝડપી બને છે. પણ ખરી કઠણાઇ આ પછી શરૂ થાય છે. દારૂને કારણે મગજમાં એવા ફેરફાર થાય છે કે લાંબા સમય સુધી ઊંઘ જાળવી રાખવાનું શકય નથી બનતું અને માણસ વારંવાર ઊંઘમાંથી ઊઠી જાય છે. થોડોક દારૂ પીવાથી પણ આવી જ અસર થાય છે. વળી દારૂ ઢીંચવાને કારણે ઊંઘ દરમ્યાન શ્વાસોચ્છવાસની પ્રક્રિયા મંદ પડી જાય છે અને વધુ પડતાં નસકોરાં બોલવાનું તથા એકાએક શ્વાસોચ્છવાસ બંધ થઇ જવાનું (સ્લીપ ઓપ્નયા) પણ દારૂડિયાઓમાં બનતું હોય છે.

શરદીની કેટલીક ગોળીઓમાં વપરાતી, એમ્ફેટેમાઇન નામની દવાથી ઊંઘ પર ખૂબ વિપરીત અસર પડે છે. આમ જાણ્યે-અજાણ્યે લેવાયેલી દવા ઊંઘ (અને ખાસ તો સ્વપ્નમય ઊંઘ) પર ગંભીર અસરો થઇ શકે છે. લાંબા સમય સુધી ઊંઘની ગોળી (સ્લીપિંગ પિલ્સ) લીધા પછી અચાનક બંધ કરી દેવાથી પણ અનિદ્રાની તકલીફ થાય છે. ઊંઘ ન આવવાને કારણે જો લાંબા ગાળાની ગોળી લેવાની ટેવ પડી જાય તો પછી ઊંઘની તકલીફ મૂળમાંથી સારી થતી જ નથી અને માણસ ઊંઘની ગોળીઓ પર આધારિત થઇ જાય છે. આમ, જાતજાતનાં વ્યસનો અને દવાઓ સામાન્ય સ્વસ્થ નિદ્રાને ખલેલરૂપ થઇ શકે છે.

વ્યસનો ઉપરાંત કેટલીક ખોટી ટેવોને કારણે પણ ઊંઘની તકલીફો થઇ શકે છે. વધુ પડતી લાઇટ કે અવાજ ઊંઘમાં હંમેશ ખલેલરૂપ થઇ શકે છે. આજકાલ રાતના મોડે સુધી ચાલતા ટીવી ના કોલાહાલમાં ગીચ વસ્તીમાં રહેતા માણસો માટે વહેલા ઊંઘવાનું બહુ દુષ્કર થઇ ગયું છે. કેટલાક લોકો વળી ઊંઘ લાવવા માટે ટીવીના કંટાળાજનક પોગ્રામ ચાલુ કરીને પથારીમાં પડે છે અને ટીવી આખી રાત ચાલુ રહે છે. આ લોકોની ઊંઘમાં પણ ટીવી પર અવાજ અને પ્રકાશનાં પરિવર્તનોને કારણે ખલેલ પહોંચે છે.

કેટલાક લોકો રાત્રે મોડેથી કામ પરથી આવીને તરત પથારીમાં ઝંપલાવે છે અને પછી ઊંઘની રાહમાં અને સવારે વહેલા ઊઠવાના ટેન્શનમાં પથારીમાં પાસાં બદલ્યા કરે છે. અપડાઉન કરવાવાળા લોકોને ઘરે બહુ ઓછો સમય મળતો હોય છે. અને શકય એટલી વધુ ઊંઘ લેવાના જાગ્રત પ્રયાસોમાં કયારેક એ લોકો અનિદ્રાનો ભોગ બની જાય છે. આ રીતે ભારે ખોરાક લીધા પછી તરત ઊંઘવાનો પ્રયત્ન પણ નિષ્ફળ જ જાય છે. ઊંઘવાની તરત પહેલા વધુ પડતી કસરત કે ગરમ પાણીનું સ્નાન પણ નિદ્રાદેવીના આગમનને મોડું પાડે છે.

એકવાર ઊંઘવા માટે પથારીમાં ઝંપલાવ્યા પછી ખરેખર ઊંઘ આવવાનો સમય જેમ લંબાતો જાય એમ વ્યક્તિ ઊંઘ લાવવા માટે વધુને વધુ પ્રયત્નો કરવા લાગે છે અને ''ઊંઘ કેમ નથી આવતી? એની ચિંતા ઊંઘને વધુને વધુ દૂર ધકેલે છે અને આમ એક વિષચક્રની શરૂઆત થઇ જાય છે.

લાંબા ગાળાની ઊંઘની તકલીફમાં આપણે અત્યાર સુધી જોઇ ગયા એ કારણો ઉપરાંત મનોવૈજ્ઞાનિક કારણો પણ ખૂબ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. આ લોકોને બાહ્ય તણાવપૂર્ણ વાતાવરણમાં ગોઠવાઇ જવામાં તકલીફ પડે છે. ઘણા લોકો લાંબા સમયથી ચિંતામય રહેતા હોય છે, કેટલાક ડિપ્રેશનને કારણે તો કેટલાક લાગણીઓને નિયંત્રિત ન કરી શકવાને કારણે અનિદ્રાના રોગી બની જતા હોય છે. અમુક લોકો ખૂબ દોડાદોડીવાળી અને તનાવભરી પરિસ્થિતિમાં વારંવાર ઉજાગરા કરતા હોય છે આ લોકોમાં કયારેક વારંવારના ઉજાગરાને લીધે ઊંઘ અને જાગ્રતાવસ્થાનું ચક્ર ખોરવાઈ જાય છે કે પછી કંઇ કામ ન હોય તો પણ વહેલી ઊંઘ આવતી નથી અને દર્દી પથારીમાં ઊંઘવાના વ્યર્થ પ્રયત્નો કર્યા કરે છે.

આમ, ઊંઘ ન આવવાનાં અનેક કારણો હોઇ શકે, કેટલીક વાર તાવ કે માંદગીને કારણે પણ ઊંઘ ખોરવાઇ જાય છે.

અનિદ્રાથી બચવું હોય તો ઊંઘની સારી ટેવો અપનાવો

અનિદ્રાની સારવાર એના કારણ પ્રમાણે, મૂળમાં ઊંડા ઊતર્યા પછી જ શકય બને છે. આ સિવાય મોટી ઉંમરના લોકોમાં લાંબા ગાળાની ઊંઘની તકલીફ માટે કેટલાંક સામાન્ય સૂચનો ઉપયોગી થઇ શકે.

(૧) નિયમિતતા: ઊંઘ જાગ્રતાવસ્થાનું ચક્ર જેટલું નિયમિત રહે એટલી અનિદ્રાની તકલીફ ઓછી થાય છે.

(૨) સ્વસ્થ ઊંઘની આદતો: જે રૂમમાં અને જે પથારી પર ઊંઘવાનું હોય એનો ઉપયોગ ઊંઘ સિવાય ખાવાપીવા, ટીવી જોવા કે ગપ્પાં મારવા માટે ન કરવો જોઇએ. બેડરૂમમાં વધુ પડતો અવાજ અને પ્રકાશ ન આવે એવી વ્યવસ્થા ગોઠવવી જોઇએ, ઊંઘ ન આવે ત્યાં સુધી પથારીમાં પડવું નહીં.

(૩) દૈનિક કામ અને કસરત : ખાસ કરીને નિવૃત્ત વૃદ્ધોએ ધીમે ધીમે સક્રિય થવું જોઇએ. સક્રિય પ્રવૃતિમાં રોકાયેલા માણસમાં ઊંઘ સંબંધી તકલીફો ઓછી થાય છે. આજ રીતે હળવી કસરતો પણ ગાઢ નિદ્રાનું પ્રમાણ વધારવામાં ઉપયોગી થાય છે. જો કે ઊંઘતાં પહેલાં તરત કસરત ન કરવી જોઇએ.

(૪) માનસિક તાણ પર કાબૂ : માનસિક તાણની સમસ્યા હલ કરવી, સારી ઊંઘ માટે ખૂબ જરૂરી છે. તમારી લાગણી કે ગુસ્સાને પ્રગટ થઇ જવા દો. એનાથી માનસિક તણાવમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થઇ શકે છે. લાગણી અને વિચારોનું આંતરિક તુમુલ યુધ્દ્ય સમાસ્યાઓ વધારે છે. યોગ અને ધ્યાન પણ આ માટે ઉપયોગી થઇ શકે બીજી ખાસ અગત્યની વાત એ છે કે એકાદ બે દિવસની અનિદ્રાને ધ્યાનમાં ન લો, એને વારંવાર યાદ ન કરો. આને કારણે ઊંઘ સંબંધી ચિંતાઓ ઘટી શકશે જરૂર પડ્યે માનસિક રોગના ડોકટરને કોઇ જાતના હિચકિચાટ વગર મળો.

(૫) ઊંઘ બગાડતાં વ્યસનોથી દૂર રહો: કેફીનયુકત પીણાંઓ; તમાકુયુકત વ્યસનો અને દારૂથી દૂર રહેવાથી જ સાચી અને સારી ઊંઘ મળી શકે છે.

(૬) દવાઓનો બિનજરૂરી ઉપયોગ ટાળો: શરદી, મેદવૃદ્ધિની દવા તરીકે અથવા રમતની સ્પર્ધામાં ડ્રગ્સ તરીકે વાપરીને જીતી જવા માટે વપરાતી એમ્ફેટેમાઇન જેવી ઉત્તેજક દવાઓનો ઉપયોગ ન કરવો જોઇએ અને એજ રીતે અસ્થમાની સારવારમાં વપરાતી ડેરિફાઇલિન, થિયોફાઇલિન વગેરે દવાઓથી પણ ઊંઘ ડિસ્ટર્બ થઇ શકે છે.

છેલ્લે, ડોકટરને પૂછયા વગર ઊંઘ લાવવા માટેની ગોળીઓનો વપરાશ ન કરવો. ડોકટરની સલાહથી ટૂંકા ગાળા માટે કયારેક ઊંઘની ગોળી લેવી પડે, પણ સતત લાંબા ગાળાના વપરાશથી લાભ કરતાં નુકસાન વધારે થાય છે.

ઊંઘની ગોળી વિશે બ્રિટનના એક જાણીતા ડોકટરે આવા ઉદ્ગાર કાઢેલા ''એક જાડા અંદાજ પ્રમાણે બ્રિટનમાં દર દશ રાતની ઊંઘમાંથી એક રાતની ઊંઘ કૃત્રિમ એટલે કે દવા પર આધારિત હોય છે. લોકોને પોતાની જાગૃતાવસ્થામાં પાણી ભરવાના નળ જેટલી સરળતાથી ફેરફાર કરવાની અપેક્ષા હોય છે. નળ ચાલુ કરો ને પાણી આવે એમ દવા લોને ઊંઘ આવે...! દદીં જયારે ઊંઘવાની ગોળીની માંગણી કરે છે ત્યારે ડોકટરની ફરજ બની જાય છે કે દર્દીને ઊંઘ ન આવવાનું કારણ શું છે એની તપાસ કરે અને શકય હોય તો એ કારણ દૂર કરે અને નહીં તો દર્દીને ઊંઘ વિશે સમજાવે અને ઊંઘની ગોળીથી થઇ શકતા નુકસાનની સમજણ આપે.. !

ઊંઘ ન આવવાનાં અનેક કારણો હોય છે અને એમાંથી ઘણાં બધાં કારણો દૂર થઇ શકે એવાં હોય છે. અનિદ્રાનું કારણ સમજયા વગર અપાયેલી ઊંઘની ગોળી ઘણી વાર દર્દીને ગોળીના વ્યસન તરફ દોરી જાય છે.

ઊંઘવા માટે અપાતી મોટાભાગની દવા ગોળી લેવાથી દર્દીને ગોળીનું વ્યસન થઈ શકે છે. વળી, ઊંઘવા માટે વપરાતી મોટાભાગની બધી દવાઓ ઊંઘવાના આઠ કલાક કરતાં ઘણા લાંબા સમય સુધી મગજ પર અસર કરે છે. પરિણામે, જે રાતે દવા લીધી હોય એ પછીના દિવસે ઓછાવત્તા સમય સુધી દર્દીને ઘેનની અસર રહે છે અને એની કાર્યક્ષમતા ઘટે છે. તમને જાણીને નવાઇ લાગશે કે ઘણાં વર્ષોથી ઊંઘ માટે વપરાતી, વેલિયમ, એન્ક્ષોલ, કામ્પોઝ, ડાઇઝેપ વગેરે બજારુ નામે મળતી ડાયાઝેપામ નામની દવા, લીધા પછી ૯૬ કલાકે (ચાર દિવસે), માંડ એમાંથી અડધો ભાગ શરીરની બહાર ફેંકાઇ શકે છે! આમ, લાંબા સમય સુધી અસર કરતી દવા લીધા પછી બીજા દિવસનાં કામોમાં વિક્ષેપ પડી શકે છે અથવા કાર્યક્ષમતામાં ઘટાડો થાય છે.

વળી, આ દવાઓ ઊંઘને પણ એના કુદરતી સ્વરૂપમાં રહેવા દેતી નથી. અત્યારના વપરાશમાંની મોટાભાગની ઊંઘની દવા બેન્ઝોડાયાઝેપીન જૂથની દવા હોય છે જે ચિંતામુક્તિ માટે પણ વપરાય છે. (જૂઓ પ્રકરણ - ૫). આ દવાઓ લેવાથી ઊંઘ શરૂ કરવા માટેનો સમય ઘટે છે અને રાતે અચાનક જાગી જવાનું પણ ઓછું બને છે. પરંતુ સાથે સાથે જ ખૂબ ગાઢ નિદ્રા (જે ત્રીજા અને ચોથા તબકકાની નિદ્રા તરીકે ઓળખાય છે એ) ના સમયમાં પણ ઘટાડો થાય છે. એટલું જ નહીં આર.ઇ.એમ. સ્લીપ તરીકે ઓળખાતી સ્વપ્નમય નિદ્રાના સમયમાં પણ ઘટાડો થાય છે. ખૂબ ગાઢ નિદ્રા અને સ્વપ્નમય નિદ્રાના સમયમાં ઘટાડો થતો હોવા છતાં ઊંઘના કુલ સમયમાં આ દવાઓથી વધારો થાય છે. કેટલાક લોકોની ઊંઘમાં તો ત્રણ ગણો વધારો નોંધાયો છે.

જો લાંબો સમય સુધી ઊંઘની ગોળી લીધા પછી અચાનક બંધ કરી દેવામાં આવે તો શરૂઆતમાં, ઊંઘ શરૂ કરવાના તબકકે દર્દીને મુશ્કેલી નડે છે. પણ પછી દવા લેવાને કારણે જે સ્વપ્નમય અને ગાઢ નિદ્રા ઓછી થઇ ગઇ હોય એ જાણે ભેગી થઇને, હિસાબ સરભર કરવા માંગતી હોય એમ, અચાનક વધી જાય છે. પરિણામે, દવા બંધ કર્યા પછી, દર્દીને ચિત્ર-વિચિત્ર સ્વપ્નાં આવવા લાગે છે. કયારેક બિહામણાં સ્વપ્નાં પણ આવે છે.

આમ, દવાઓને કારણે ઊંઘ અને સ્વપ્નમાં વિક્ષેપ પડે છે અને કાર્યક્ષમતામાં પણ ઘટાડો થાય છે. કયારેક દવાની અસર થાય પછી તરતની વસ્તુઓ દર્દી ભૂલી જાય એવું બને છે. ઊંઘની દવાથી કયારેક અશક્તિ, ચક્ક્ર આવવા, આંખે ઝાંખ વળવી વગેરે અસરો પણ થઇ શકે છે. જો દવા લીધા પછી કોઇ કારણસર ઊંઘવા ન મળે તો માણસને માથાનો દુ:ખાવો, ઘેન, ગૂંચવાડો, વિચાર અને કામની શિથિલતા, હાથ-પગના સંકલનનો અભાવ વગેરે લક્ષણો જોવા મળે છે. બે રાત ફલુરાઝેપામ (ત્રીસ મિ.ગ્રા.) નામની દવા લીધા પછી ત્રીજે દિવસે કાર ચલાવનાર માણસની ક્ષમતા, ભારે નશો કરીને વાહન ચલાવતા દારૂડિયા જેવી હોય છે!

જો ઊંઘની દવા લાંબો સમય આપવામાં આવે તો દર્દીને એનું રીતસરનું વ્યસન થઇ જાય છે. સામાન્ય રીતે દારૂ કે અન્ય વ્યસન ધરાવતી વ્યક્તિને આ રીતે દવાનું વ્યસન થઇ જવાનું જલદી બનતું હોય છે. આ લોકોને દવા વગર ચાલતું જ નથી અને દવા બંધ કરવાથી ઊંઘ ન આવવા ઉપરાંત, આખા શરીરે પરસેવો થવો, ચીડિયાપણુ, ખરાબ સ્વપ્ન આવવાં, શરીર પર ધ્રુજારી આવવી, ભૂખ ન લાગવી, ચકકર આવવા વગેરે જાતજાતની તકલીફો થવા લાગે છે. એટલે જ લાંબા સમયથી ઊંઘની દવા લેતી વ્યક્તિને દવા છોડાવવી હોય તો પણ ધીમે ધીમે ડોઝ ઓછો કરીને બંધ કરવી પડે છે.

ઊંઘની દવાની આટલી વાત સમજયા પછી, કોઇ ઊંઘની દવાનો ખોટો આગ્રહ નહીં જ રાખે એવી અપેક્ષા સાથે આ દવાનો સાચો ઉપયોગ કેવી રીતે કરાય એ અંગે જોઇ લઇએ.

(૧) જો બે-ચાર દિવસની માનસિક તણાવપૂર્ણ પરિસ્થિતિ કે શારીરિક માંદગીને કારણે ઊંઘ ન આવતી હોય અને જે તે પરિસ્થિતિ સુધરતાં ઊંઘ આપોઆપ નોર્મલ થઇ જવાની શકયતા હોય એવી સ્થિતિમાં એક-બે રાત માટે ઊંઘની દવાનો ઉપયોગ, ડોકટરની સલાહથી કરવામાં આવે તો એ વ્યાજબી ગણાય. કોઇ સંજોગોમાં આવા ઉપયોગને ત્રણ રાતથી વધુ સમય માટે લંબાવવો ન જોઇએ.

(૨) જો કોઇ નિકટના સ્વજનનું મોત થયું હોય, કે કામ-ધંધામાં અથવા ઘરમાં કોઇ મોટાં પરિવર્તન થયા હોય ત્યારે અનિદ્રાથી પીડાતા દર્દીને આશ્વાસન અને હિંમત આપવાથી જ ઘણી વાર કામ ચાલી જાય છે પણ જયારે અનિદ્રાની તકલીફ ખૂબ તીવ્ર હોય ત્યારે થોડા સમય માટે (વધુમાં વધુ ત્રણ અઠવાડિયાં) ઊંઘની દવા આપવામાં આવે છે. આવે વખતે અઠવાડિયે એક-બે દિવસ દવા બંધ રાખવી જોઇએ જેથી એનું વ્યસન ન થઇ જાય.

આવા ટૂંકા ગાળાના, ઊંઘની દવાના ઉપયોગ સિવાયના બીજા ઉપયોગો ટાળવા જોઇએ. ખાસ કરીને વૃદ્ધોમાં ઊંઘ ન આવવી એ ખૂબ સામાન્ય તકલીફ છે અને એમને ઊંઘ લાવવા માટે દવા લેવાને બદલે, ઊંઘ ન આવવાનું કોઇ કારણ મળે એમ હોય તો દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઇએ. જરૂર પડે તો મનોચિકિત્સકની સલાહ લઇ આહાર-વિહારમાં પરિવર્તન કરવું જોઇએ. ઊંઘ લાવવા માટે દવા લેવી એ તો છેક છેલ્લો અને માત્ર ટુંકાગાળાનો ઉપાય છે. આવી દવા હંમેશ તમારા ડોકટરની સલાહ અને દેખરેખ હેઠળ લેવી જરૂરી છે. ઊંઘ ન આવતી હોય એ દરેક જણે ઊંઘની દવા લેવી જરૂરી નથી. દવાને બદલે અગાઉ વર્ણવેલ સાદા નુસ્ખાઓથી ઊંઘ લાવવામાં ઘણો ફાયદો થાય છે.