4. ડિપ્રેશન: ગંભીર બીમારી

એકવીસમી સદીમાં અત્યાર સુધીની બધી સદીઓ કરતાં વધુ લોકોને ''ડિપ્રેશનની બીમારી ઘેરી લેશે. વીસમી સદીના- દરેક દાયકામાં ડિપ્રેશનથી પીડાતા લોકોમાં ઉત્તરોત્તર વધારો થતો નોંધાયો છે. વળી, ડિપ્રેશનની શરૂઆત થવાની ઉંમર ઊત્તરોત્તર ઘટી રહી છે. વધુ ને વધુ નાનાં બાળકો અને તરૂણોમાં આ બીમારી જોવા મળે છે. કેટલાંક બાળકો અને યુવાનોમાં ડિપ્રેશનની શકયતા તેમના દાદાઓ કરતાં ત્રણ ગણી વધારે જોવા મળી છે. ઇ.સ. ૧૯૪૫ થી ૧૯૫૪ ના દાયકામાં જન્મેલા લોકોમાં ૩૫ વર્ષથી નાની ઉંમરે ડિપ્રેશન થવાની શકયતા ઇ.સ. ૧૯૦૫ થી ૧૯૧૪ વચ્ચે જન્મેલ લોકો કરતાં દશ ગણી વધારે જણાઇ હતી. યુધ્ધ અને સિવિલ વોર ના સમય દરમ્યાન ડિપ્રેશન થવાનું પ્રમાણ ખૂબ વધી જાય છે.

ડિપ્રેશનને કારણે દર્દીને કંઇ કામ કરવાની ઇચ્છા ન થાય, આનંદનો અનુભવ ન થાય, ગમગીનતા રહે, ગુનાહિત લાગણી થાય, જાત પ્રત્યે હીનતાનો અનુભવ થાય, ઊંઘ અને ભૂખમાં ખલેલ પહોંચે, એકાગ્રતા ન રહે અને ઓછી શક્તિની અથવા કમજોરીની ફરિયાદ રહે.

દર્દી સાથે સામાન્ય વાતચીત ને આધારે, લક્ષણો અંગે યોગ્યપ્રશ્નો પૂછીને ફેમિલિ ડોકટર ડિપ્રેશનનું આધારભૂત નિદાન કરી શકે છે. ૬૦ થી ૮૦ ટકા દર્દીઓમાં માત્ર સામાન્ય દવાઓની મદદથી અને રોગ અંગેની જાણકારી આપીને કાઉન્સેલિંગથી ડિપ્રેશનની બીમારી મટી શકે છે. આટલી સાદી જાણકારી સામાન્ય લોકો, રાજકારણીઓ, અધિકારીઓ અને અન્ય સંબધિત વ્યક્તિ સુધી પહોંચી શકે તો ઘણી બધી આત્મહત્યા અટકાવી શકાય.

જો
(૧) ઉદાસ મૂડ અથવા
(૨) આનંદ અને રસનો અભાવ ની સાથે બે અઠવાડિયાં સુધી નીચે જણાવેલ લક્ષણોમાંથી કોઇપણ પાંચ લક્ષણ હાજર હોય તો ડિપ્રેશનનું નિદાન કરવામાં આવે છે.

- ઉદાસીનતા, રડયા કરવું, કંઇ ન ગમવું, (બાળક-તરુણોમાં) ચિડિયાપણું વગેરે લક્ષણો લગભગ આખો દિવસ રોજેરોજ હોય.
- કોઇપણ પ્રવૃત્તિમાં રસ અને આનંદનો અભાવ-આખો દિવસ, રોજેરોજ.
- વજનમાં પાંચ ટકાથી વધુની વધ-ઘટ. રોજેરોજ ભૂખની વધઘટ. (બાળકોમાં વજન ન વધવાની તકલીફ)
- ઓછી અથવા વધુ પડતી ઊંઘ રોજેરોજ.
- કામ કરવામાં ઢીલાશ અથવા વધુ પડતી ઝડપ.
- થાક અથવા સ્ફૂર્તિનો અભાવ.
- પોતાની જાત પ્રત્યે ગુનાની લાગણી અથવા ''પોતે કોઇ કામના નથી એવી લાગણી - રોજેરોજ
- મૃત્યુના અને આપઘાતના વિચારો.

અન્ય રોગો કે ડિપ્રેશન માટે જવાબદાર દવાઓ કે દેખીતી ઘટનાઓ (નજીકના સગાનું મૃત્યુ) ની ગેરહાજરીમાં જયારે ઉપર વર્ણવેલ લક્ષણો પૈકી પાંચ લક્ષણો સતત બે અઠવાડિયાં સુધી હાજર હોય તો ડિપ્રેશનનું નિદાન કરવામાં આવે છે.

ડિપ્રેશન થવાનું ચોકકસ કારણ હજી સુધી જાણી શકાયું નથી. શા માટે ડિપ્રેશનનું પ્રમાણ ઉત્તરોત્તર વધતું જાય છે એ પણ હજી ચોકકસ-પણે કહી શકાતું નથી. ડિપ્રેશન થવા માટે બે જાતનાં પરિબળો મુખ્ય ફાળો આપે છે

(૧) શરીરનું અને મનનું જૈવરાસાયણિક બંધારણ
(૨) બાહ્ય પરિસ્થિતિ.

ડિપ્રેશનના ઘણા બધા દર્દીઓના અભ્યાસ પરથી જણાયું છે કે એક જ ભ્રૂણમાંથી ઉદભવેલાં જોડિયાં બાળકોમાં ડિપ્રેશનનું પ્રમાણ અલગ ભ્રુણમાંથી ઉદભવેલાં જોડિયાં બાળકો કરતાં બમણાંથી વધારે હોય છે - જે દર્શાવે છે કે જનીનિક પરિબળો ડિપ્રેશનમાં થોડો ફાળો આપે છે. જનીનિક બંધારણ માણસનું માનસિક બંધારણ ઘડવામાં અગત્યનો ફાળો આપે છે અને જોડિયાં બાળકો જુદા જુદા વાતાવરણમાં ઉછરતાં હોય તો પણ બંનેમાંથી એકને ડિપ્રેશન હોય તો બીજાને થવાની શકયતા ખૂબ વધારે રહે છે.

અત્યાધુનિક પી.ઇ.ટી. અને સ્પેકટ સ્કેનથી એવું જાણવા મળ્યું હતું કે ડિપ્રેશન વખતે મગજના સૌથી આગળના ભાગ (ફ્રન્ટલ લોબ) અને એક ચેતાકેન્દ્ર (કોડેટ ન્યુકલયસ)નું કામ ઘટી જાય છે અને ડિપ્રેશન જતું રહે ત્યારે ફરી પાછું આ ભાગોનું કામ નોર્મલ થઇ જાય છે. આ ઉપરાંત, ડિપ્રેશનને કારણે આપઘાત કરનાર લોકોના મગજની પોસ્ટ મોર્ટમ તપાસમાં એવું જાણવા મળ્યું હતું કે નોર-એડિરનાલીન તથા સીરોટોનિન નામનાં રસાયણો મગજના અમુક ભાગમાં ઘટી જાય છે. આ સાથે કોર્ટીસોલ નામના અંત:સ્ત્રાવનું પ્રમાણ વધી જાય છે અને ગ્રોથ હોર્મોનનું પ્રમાણ ઘટી જાય છે. મગજના આ જૈવ રાસાયણિક બંધારણ તેમજ એમાં રસાયણોની વધઘટને કારણે ડિપ્રેશન થવાની શકયતા વધી જાય છે. નકારાત્મક જીવનપ્રસંગોએ ડિપ્રેશન થાય એ સમજી શકાય પરંતુ એ ઉપરાંત ઘણી વખત કોઇપણ દેખીતા કારણ વગર પણ ડિપ્રેશનની તકલીફ ઉદભવી શકે છે.

જનીનિક બંધારણ ઉપરાંત બાહ્ય-પરિબળોમાં મુખ્યત્વે નિરાશાવાદી વલણ અને અન્ય વ્યક્તિઓ સાથે લાગણીભર્યા સંબંધ બાંધવાની અક્ષમતા ખૂબ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. બાહ્ય પરિબળો - માનસિક તાણ, સામાજિક-આર્થિક પરિસ્થિતિ, દુ:ખદ ઘટના વગેરે - સાથેનો ડિપ્રેશનનો સંબંધ હજી સ્પષ્ટ પણે સમજી શકાયો નથી. આવી પરિસ્થિતિ કે ઘટનાઓથી ડિપ્રેશન થવાની શકયતા વધે છે. પરંતુ માત્ર એ પરિસ્થિતિ જ ડિપ્રેશન કરે છે એેવું ન કહી શકાય. મૂળભૂત જનીન આધારિત માનસિક બંધારણ ડિપ્રેશન માટે જવાબદાર હોય છે જેમાં આવી પરિસ્થિતિ ''બળતામાં ઘી હોમવાનું કામ કરે છે.

આજકાલ બાળક અને તરૂણોમાં ડિપ્રેશનનું વધી રહેલ પ્રમાણ, વિભકત કુટુંબ અને મા-બાપ સાથે બાળકના ઘનિષ્ઠ લાગણી ભર્યા સંબંધને અભાવે થઇ રહ્યું છે. પશ્ચિમના દેશોમાં વધુ-પડતા છૂટાછેડાના કિસ્સાઓ અને મા-બાપ દ્વારા બાળક પર ધ્યાન અને સમય આપવાનું ઘટી જવાને કારણે બાળક પોતાની જાતને અટૂલું મહેસૂસ કરે છે. એક સિદ્ધાંત પ્રમાણે નાની વયે જયારે બાળકના મગજનો વિકાસ થઇ રહ્યો હોય છે ત્યારે જો બાળકની લાગણી ખૂબ તાણ અનુભવે તો એના અમુક ચેતાતંતુઓનો વિકાસ અવરોધાય છે. જેને કારણે ભવિષ્યમાં ગમે ત્યારે તણાવભરી પરિસ્થિતિ અને લાગણીના ચકરાવા દરમ્યાન મન આ પરિસ્થિતિમાંથી સારી રીતે રસ્તો નથી કાઢી શકતું અને વ્યક્તિ ડિપ્રેશનનો ભોગ બની જાય છે. ડિપ્રેશનને કારણે સ્વપ્નમય નિદ્રા અને ગાઢ નિદ્રા બંનેમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થાય છે. કેટલાક લોકોમાં અમુક ઋતુમાં જ ડિપ્રેશન થતું જોવા મળે છે, જેનું કારણ શરીરની ઘડિયાળ કુદરતની ઘડિયાળ સાથેનો તાલમેલ ગુમાવી બેસે એ હોય છે.

જુદી જુદી અનેક શારીરિક બીમારીને કારણે અને કયારેક એને માટેની દવા ને કારણે પણ ડિપ્રેશન થઇ શકે છે. હ્રદયરોગના ૨૦ થી ૩૦ ટકા દર્દીઓમાં હાર્ટએટેક આવ્યા પછી કે હ્રદયરોગનું નિદાન થયા પછી ડિપ્રેશન આવે છે. કેન્સરના ૨૫ ટકા દર્દીઓને નિદાન થયા પછી ડિપ્રેશન આવે છે. જીવલેણ અને અસાધ્ય કેન્સરના દર્દીઓમાં તો ૪૦ થી ૫૦ ટકા દર્દીઓને ડિપ્રેશન થઇ જાય છે. પેરાલિસિસનો હુમલો આવવાથી કે પા(ર્કન્સન જેવી બીમારી થવાથી પણ ડિપ્રેશન આવે છે. જમણી બાજુના અંગને પેરાલિસિસ થઇ જાય તો ડિપ્રેશન આવવાની શકયતા વધુ રહે છે. ડાયાબીટીસના દર્દીઓમાં પણ ૧૦ થી ૨૦ ટકામાં ડિપ્રેશન જોવા મળે છે. થાઇરોઇડ અંત:સ્ત્રાવ ઓછો હોય એવા દર્દીઓને પણ ડિપ્રેશન થવાની શકયતા ખૂબ વધારે હોય છે. આમ, જુદા જુદા અનેક રોગો ડિપ્રેશન માટે કારણભૂત હોઇ શકે.

રોગો ઉપરાંત, રોગની સારવારમાં વપરાતી કેટલીક દવાઓથી પણ કયારેક ડિપ્રેશન થઇ શકે છે. બ્લડપ્રેશર ઘટાડવા માટે વપરાતી બીટા-બ્લોકર જૂથની દવાઓ તથા કેલ્શયમ બ્લોકર દવાઓને લીધે પણ ડિપ્રેશન થઇ શકે. સ્ટીરોઇડ દવાઓ, દર્દશામક દવાઓ, પાર્કન્સનની દવા; કેટલાંક એન્ટીબાયોટિક અને ખેંચની દવાઓ પણ ડિપ્રેશન કરવા માટે જવાબદાર હોઇ શકે.

ડિપ્રેશનનું સમાજમાં પ્રમાણ કેટલું?

કુલ વસ્તીના પંદર ટકા લોકો એમના જીવન દરમ્યાન કયારેકને કયારેક ડિપ્રેશનનો ભોગ બને છે. કોઇપણ સમયે ફેમિલિ ડોકટર પાસે આવતા કુલ દર્દીઓમાંથી છ થી આઠ ટકા દર્દીને ડિપ્રેશન હોય છે.

ઉંમરની સાથે ડિપ્રેશન થવાની શકયતા વધતી જાય છે. સ્ત્રીઓમાં પુરુષો કરતાં બમણા પ્રમાણમાં ડિપ્રેશન જોવા મળે છે. સ્ત્રીઓમાં વધુ પ્રમાણમાં ડિપ્રેશન થવાનું કારણ જનીન - સંબંધિત હોય છે. યુવાનીમાં જ ઘણા લોકોને ડિપ્રેશનનો પ્રથમ હુમલો આવે છે, અને પછી વારંવાર ડિપ્રેશન થયા કરે છે. એક વખત ડિપ્રેશન થયા પછી વારંવાર ડિપ્રેશન થવાની શકયતા ૫૦ ટકા કિસ્સામાં રહે છે. જેટલી નાની ઉંમરે ડિપ્રેશન આવે એટલી વધુ શકયતા ભવિષ્યમાં ફરી ડિપ્રેશન આવવાની રહે છે. ડિપ્રેશનને કારણે શું નુકસાન થાય છે? ઘણાં બધા દર્દીઓમાં ડિપ્રેશનનું નિદાન સમયસર થતું નથી. ડિપ્રેશનને કારણે નકારાત્મક વિચારો, નિરાશા, હતાશા, ઉદાસી, ચિડિયાપણું, આપઘાતના વિચારો વગેરે જોવા મળે છે. જો ડિપ્રેશનને સમયસર ઓળખીને એની યોગ્ય સારવાર કરવામાં ન આવે તો આપઘાત જેવા જીવલેણ કોમ્પ્લિકેશન થઇ શકે છે.

સમયસર સારવાર ન મળવાથી આપઘાત કરનાર ડિપ્રેશનના દર્દીઓમાંથી આશરે ૧૫ ટકા દર્દીઓએ આપઘાતના એકાદ મહિનાની અંદર અંદર કોઇને કોઇ કારણસર ડોકટરનો સંપર્ક કર્યો હોય છે! પરંતુ યોગ્ય નિદાન અને સારવારને અભાવે દર્દી આપઘાત કરી બેસે છે. એટલે જો હતાશ કે ઉદાસ માણસમાં સમયસર ડિપ્રેશનનું નિદાન થઇ જાય અને સારવાર શરૂ થઇ જાય તો, ઘણા બધા આપઘાતના કિસ્સા અટકાવી શકાય. ડિપ્રેશનને કારણે દર્દીને સામાજિક અને તબીબી (શારીરિક) સમસ્યાઓ વધવાની શકયતા રહે છે. ડિપ્રેશન અને જુદા જુદા રોગોથી મૃત્યુ થવાની શકયતા પણ એકબીજા સાથે સંકળાયેલ છે. હાર્ટએટક આવવાની અને હાર્ટએટકને કારણે મૃત્યુ થવાની શકયતા ડિપ્રેશન ધરાવતા દર્દીમાં ચાર થી પાંચ ગણી વધી જાય છે.

આ જ રીતે કિડની ફેઇલ્યરના દર્દીઓમાં ડાયાલિસિસ કે કિડની ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કર્યા પછીનું આયુષ્ય ડિપ્રેશનની હાજરી પર આધારિત હોય છે. ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કર્યા પછીના એકાદ વર્ષની અંદર જ મૃત્યુ પામનારાઓમાંથી મોટાભાગના દર્દી ડિપ્રેશનની બીમારીનો ભોગ બન્યા હોય છે. થાપાના ફ્રેકચર પછી હોસ્પિટલમાં કેટલા દિવસ દાખલ રહેવું પડશે એનો અંદાજ પણ દર્દીના ડિપ્રેશનને આધારે આવી શકે છે. ડિપ્રેશનથી પીડાતા દર્દીઓ થાપાના ફ્રેકચરની સારવાર માટે અન્ય દર્દીઓ કરતાં સરેરાશ આઠ કે વધુ દિવસ હોસ્પિટલમાં દાખલ રહે છે, અને હોસ્પિટલથી ઘરે ગયા પછી વારંવાર હોસ્પિટલમાં ફરી દાખલ થવાની જરૂર પડે છે.

ગંભીર બીમારી ધરાવતા લોકો પૈકી દર છ માંથી એક દર્દીને ડિપ્રેશન હોય છે. જો આવા દર્દીની ડિપ્રેશનની સારવાર કરવામાં આવે તો આખા વર્ષ દરમ્યાન જુદી જુદી શારીરિક સમસ્યાઓને કારણે વર્ષ દરમ્યાન કામ ન કરી શકવાના દિવસોમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થાય છે. માત્ર ડિપ્રેશનની બીમારી જ નહીં પરંતુ વ્યક્તિનો અભિગમ પણ એના અન્ય રોગોને મટાડવા કે વધારવામાં ફાળો આપી શકે છે. વ્યક્તિની વિચારસરણી, લાગણી અને અભિગમ જો આશાવાદી હોય તો ભલભલી બીમારી ઘટી જાય છે. પરંતુ અભિગમ જો નિરાશાવાદી હોય તો સામાન્ય તકલીફને પણ જીવલેણ બનતાં વાર નથી લાગતી. હ્રદયરોગના ૧૨૨ દર્દીઓના એક અભ્યાસમાં જણાયું હતું કે આ ૧૨૨માંથી જે ૨૫ દર્દીઓ નિરાશાવાદી હતા એમાંથી ૨૧ જણનાં મૃત્યુ એટેક આવ્યાના આઠ વર્ષમાં થયાં જયારે જે ૨૫ જણ આશાવાદી અભિગમ ધરાવતા હતા એમાંથી માત્ર છ જ વ્યક્તિઓનાં મૃત્યુ આ સમય દરમ્યાન થયાં.

આ જ રીતે બાયપાસ ઓપરેશન કરાવતાં પહેલાં આશાવાદી અભિગમ ધરાવતા લોકોમાં ઓપરેશનનું પરિણામ અન્ય લોકો કરતાં વધુ સારું આવ્યું. તાજેતરમાં, હ્રદયરોગના કુલ ૩૦૩ દર્દીઓનો પાંચ વર્ષ સુધી અભ્યાસ કર્યા બાદ જાણવા મળ્યું કે પોતાની નકારાત્મક લાગણી અભિવ્યકત ન કરી શકનાર દર્દીઓમાંથી ૨૭ ટકા દર્દી પાંચ વર્ષના અંતે મૃત્યુ પામ્યા હતા જયારે આવાં લક્ષણો ન ધરાનારાઓ ૨૧૮ દર્દી પૈકી માત્ર સાત ટકા જ દર્દીઓ મૃત્યુ પામ્યા હતા. આ રસપ્રદ અભ્યાસમાં વ્યક્તિની પર્સનાલિટિનું એક ચોક્ક્સ જૂથ ઓળખવામાં આવ્યું જેને ડીપ્રેસીવ પર્સનાલિટિ અથવા ટાઇપ 'ડી પર્સનાલિટિ એટલે એવું વ્યક્તિત્વ કે જેમાં નકારાત્મક લાગણીઓ (ચિંતા , ઉદાસી, આજુબાજુનું બધું ખરાબ લાગવું, ચિડિયાપણું, ગુસ્સો વગેરે) અને લાગણીની બિન-અભિવ્યક્તિ (અન્ય લોકોથી અંતર રાખવું, હળવું ભળવુ નહીં, અંતરની લાગણી કોઇને કહેવી નહીં, એકલતા અનુભવવી વગેરે) બંને લક્ષણો હાજર હોય. પ્રસ્તુત અભ્યાસમાં આવું ટાઇપ-ડી વ્યક્તિતત્વ ધરાવનાર વ્યક્તિમાં હાર્ટએટેક આવ્યા પછી મૃત્યુ થવાની શકયતા અન્ય લોકો કરતાં ચાર ગણી વધારે જણાઇ!! આ અભ્યાસનું બીજું એક રસપ્રદ તારણ એ હતુ કે જે વ્યક્તિમાં માત્ર નકારાત્મક લાગણીઓ હોય (પરંતુ એની અભિવ્યક્તિ બરાબર થતી રહેતી હોય) અથવા માત્ર લાગણીની બિનઅભિવ્યક્તિ હોય (પરંતુ નકારાત્મક લાગણીઓ ન હોય) તો એમના કિસ્સામાં હાર્ટએટેક આવ્યા પછી મૃત્યુ થવાની શકયતા અન્ય વ્યક્તિઓ જેટલી જ રહે છે. માત્ર જયારે આ બંને લક્ષણો ભેગાં હોય ત્યારે જ હ્રદયરોગ થયા પછી મૃત્યુની શકયતા વધી જાય છે! અન્ય એક રસપ્રદ અભ્યાસમાં, હ્રદયરોગના દર્દીઓને આખા દિવસ દરમ્યાન ચિંતા, ટેન્શન-નકારાત્મક લાગણીઓ વગેરેની નોંધ રાખવાનું જણાવવામાં આવ્યું.

સાથે સાથે ચોવીસ કલાક હ્રદયનો કાર્ડિયોગ્ર્રામ લે એવું મશીન જોડી દેવામાં આવ્યું. આ પછી, દર્દીની નોંધનું અને કાર્ડિયોગ્ર્રામનું અલગ અલગ વ્યક્તિઓ દ્વારા વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું. છેલ્લે બંને વિશ્લેષણોની સરખામણી કરતાં જણાયું કે દર્દીને અપિ્રય ઘટના કે નકારાત્મક લાગણી થયા પછી બે-ત્રણ કલાકના સમયમાં જ હ્રદયને લોહી ઓછું પહોંચતું હોય એવાં લક્ષણો કાર્ડિયોગ્રામમાં હતાં. એટલે કે આ પ્રયોગે સિદ્ધ કર્યુ કે લાગણીઓના ફેરફારથી હ્રદયને લોહી પહોંચવાના જથ્થામાં વધઘટ થાય છે, અને નકારાત્મક લાગણીઓ એન્જાઇના કે એટેકને નોતરે છે, હ્રદયને લોહી ઓછું પહોંચવાથી હ્રદયના ધબકારા પણ અનિયમિત થઇ જાય છે. લાગણીઓના ફેરફારોની સીધી અસર પણ હ્રદયના ધબકાર પર થાય છે. પોતાની લાગણી અભિવ્યકત ન કરનાર 'રિઝવ્ર્ડ વ્યક્તિ, સામાજિક આધાર ગુમાવી બેસે છે. જેને પરિણામે તાણ વધે છે, એકલતા અનુભવાય છે અને રોગો થવાની શકયતા વધે છે. આ ઉપરાંત 'રિઝવ્ર્ડ વ્યક્તિઓ ડોક્ટરો પાસે પણ પોતાની તકલીફ સારી રીતે રજૂ ન કરી શકે; તેઓ નાની નાની ફરિયાદ અંગે પૂછવાનું ટાળે છે જેને કારણે પણ હ્રદયરોગ થઇ ગયા પછી અસરકારક સારવારથી દર્દી વંચીત રહી જાય અને કોમ્પ્લિકેશન વધારે થાય એવી શક્યતા રહે છે. આવી સ્થિતિથી બચવું હોય તો સૌથી પહેલાં હકારાત્મક વિચારો અને લાગણીઓને પ્રાધાન્ય આપો. જીવનના અપનાવવા જેવા હકારાત્મક મૂલ્યનો સ્વીકાર કરો. હંમેશા આનંદ આપનાર ઘટનાઓને વાગોળો. દુ:ખદ ઘટનાઓ ભૂલવાની ટેવ પાડો. બીજી વ્યક્તિમાં રસ લો અને સામાજીક હળવા-મળવાના અવસરો વધારો.

છેલ્લે, માનસિક તાણથી બચવા માટે નિયમિત શવાસન ધ્યાન અને અન્ય સ્ટ્રેસ મેનેજમેન્ટની પદ્ધતિઓ શીખવી જરૂરી છે જેથી ડિપ્રેશન થવાની શકયતા ઘટી જાય (જુઓ પ્રકરણ - ૨). એક વખત ડિપ્રેશન થઇ ગયા પછી ડોકટરની સલાહ મુજબ સારવાર કરાવવી જરૂરી છે.

એક વખતનું ડિપ્રેશન કોઇપણ સારવાર ન કરવામાં આવે તો પણ થોડાક મહિના કે એક-બે વરસમાં જતું રહે છે, પરંતુ આ દરમ્યાન દર્દી આપઘાત કરે તો જિંદગીથી હાથ ધોવાનો વખત આવે છે. આપઘાત કરનાર વ્યક્તિમાંથી ૯૦ ટકા વ્યક્તિ ડિપ્રેશનનો ભોગ બની હોય છે અને જો આવી વ્યક્તિઓને સમયસર સલાહ અને સારવાર મળી હોત તો એમાંથી મોટા ભાગના દર્દી બચાવી શકાયા હોત. આપઘાતના જોખમને ધ્યાનમાં લઇને તથા ડિપ્રેશનના દર્દીના જીવનની ગુણવત્તા સુધારવા યોગ્ય અને સમયસરની સારવાર જરૂરી છે.

ડિપ્રેશનને કાબૂમાં રાખતી દવાઓ મુખ્યત્વે મગજમાં ઘટી ગયેલ નોર-અડિ્રનાલીન અને સિરોટોનિન નામના રસાયણનું પ્રમાણ વધારી દે છે, જેને કારણે એકથી ત્રણ અઠવાડિયાં પછી મગજના રિસેપ્ટર્સમાં એવા ફેરફારો થાય છે જે ડિપ્રેશનને ઓછું કરે.

આવી દવાના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર પડે છે

(૧) ટ્રાયસાઇક્લિક એન્ટી-ડિપ્રેશન્ટ: એમિટ્રીપ્ટીલીન, નોરટ્રીપ્ટીલીન, ઇમીપ્રામીન, ડેસિપ્રામીન, ડોક્ષેપીન, કલોમીપ્રામીન વગેરે કેટલીક સામાન્ય વપરાશની ટ્રાયસાઇક્લિક એન્ટી-ડિપ્રેશન્ટ છે. આ દવાઓની કેટલીક અસર (દા.ત ઘેન ચઢવું) તરત જ (ગણતરીના કલાકોમાં) શરૂ થઇ જાય છે. જયારે ડિપ્રેશન દૂર કરવાની પૂરી અસર થતાં આશરે બે-ચાર અઠવાડિયાં જેટલો સમય લાગે છે. આ પ્રકારની દવાઓ લેવાથી ઘણા દર્દીને ઘેન ઉપરાંત, મોં સુકાઇ જવું, હ્રદયના ધબકારા વધી જવા, કબજીયાત થવી, પેશાબ અટકી જવો, ઝાંખુ દેખાવું, વધુ પરસેવો થવો, ધ્રુજારી આવવી, આંખે અંધારાં આવવાં, હ્રદયના ધબકારા અનિયમિત થઇ જવા, ખેંચની તકલીફ વધવી, વજન વધવું, વગેરે જાત જાતની આડ અસરો થઇ શકે છે. જો આડઅસરોને કારણે દર્દીના રોજીંદા કામકાજમાં તકલીફ પડતી હોય તો આ દવા બદલવી પડે છે. સામાન્ય રીતે સાંજે જમવા સાથે (ઊંઘવાના સમયના ત્રણ કલાક પહેલાં) આ દવાઓ આપવામાં આવે છે. આ દવાની શરૂઆત ઓછા ડોઝથી કરીને પછી ધીમે ધીમે ડોઝ વધારવામાં આવે છે.

(૨) સિલે(ક્ટવ સિરોટોનીન રિઅપટેક ઇન્હીબીટર: ફલુઓક્ષીટીન, સટ્રાલીન, ફલુવોક્ષેમાઇન વગેરે દવાઓ સિલે(ક્ટવ સિરોટોનીન રિઅપટેક ઇન્હીબીટર તરીકે ઓળખાય છે. આ દવાઓની ડિપ્રેશન પરની અસર શરૂ થવામાં આશરે બે થી ચાર અઠવાડિયાં જેટલો સમય લાગે છે. આ દવાઓ લેવાથી ઘેન નથી ચડતું - ઊલટી-ઊબકા થાય, જાતીય જીવનમાં તકલીફ ઉભી થાય વગેરે આડઅસર આ દવાઓથી થઇ શકે. સામાન્ય રીતે આ દવાઓ સવારે જ આપવામાં આવે છે. આ દવાઓ એક સાથે વધુ લેવામાં આવે તો પણ એનાથી જીવલેણ આડઅસર થવાની શકયતા ખૂબ ઓછી હોય છે. કેટલાક દર્દીઓને આ દવા લેવાથી અંદરથી બેચેની અને ચિંતા થવા લાગે છે. બહુ ભાગ્યે જ, ખૂબ ઉશ્કેરાટ, હાથ પગના સ્નાયુઓ અક્ક્ડ થઇ જવા, વધુ પડતો તાવ આવવો, બી.પી વધી જવું વગેરે તકલીફો અમુક દર્દીઓમાં જોવા મળે છે. સટ્રાલીન દવા લેવાથી રાતની ઊંઘ ન આવે અથવા એમાં ખલેલ પડે એવું બની શકે.

(૩) નોરએડિરનાલીન અને સિરોટોનીન બંને રસાયણો પર અસર કરતી દવાઓ: નોરએડિરનાલીન અને સીરોટોનીન બંને મગજનાં રસાયણો પર અસર કરતી દવાઓમાં વેનલાફેક્ષીન અને મીર્તાઝેપીન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત બ્રુપ્રોપાયોન નેફાઝોડોન વગેરે પણ બંને રસાયણ પર અસર કરી શકે એવી દવા છે. આ બધી દવાઓની આડઅસર પણ મિશ્ર થાય છે. વેનલાફેક્ષીનથી અનિદ્રા થઇ શકે જયારે અન્ય દવાઓથી ઘેન આવી શકે. વેનલાફેક્ષીન દવા દિવસમાં ત્રણ વખત લેવી પડે છે કારણ કે એની અસર થોડાક કલાકો માટે જ રહે છે. નેફાઝોડોન દવાથી ઊંઘના સ્વપ્નમય ભાગ (આર.ઇ.એમ. સ્લીપ) પર કોઇ આડઅસર થતી નથી જે અન્ય દવાઓથી થાય છે.

ટૂંકમાં, ડિપ્રેશનની સારવાર માટે વપરાતી દવાઓની યાદી બહુ મોટી છે. દરેક દવાની ખૂબી અને ખામી હોય છે. કયા દર્દીને કઇ દવા માફક આવશે એ પહેલેથી જાણવું મુશ્કેલ હોય છે. જો ડિપ્રેશનની સાથે અનિદ્રાની તકલીફ હોય તો તમારા ડોકટર એ મુજબની ઘેન આવે એની દવા આપે અને બહુ ઊંઘ આવતી હોય તો ઊંઘ ન આવે એવી દવા આપી શકે. દવા લીધા પછી એક બે મહિના સુધી ધીરજ રાખવી જરૂરી છે, કારણ કે મોટા ભાગની એન્ટી-ડિપ્રેશન્ટ દવાઓની સારી અસર થોડાંક અઠવાડિયાં પછી શરૂ થાય છે. ડિપ્રેશન જેવી બીમારી માટે દવા લેવાનું ઘણા લોકો ટાળતા હોય છે અને ડોકટરે દવા લેવાનું સૂચવ્યું હોવા છતાં દવા લેવાથી ગભરાતા હોય છે. ઘણી વખત ડોક્ટરે લખેલ ડોઝ કરતાં ખૂબ જ ઓછા ડોઝમાં દવા લેવામાં આવે છે જે અસરકારક નથી થતી અને દર્દી પછી દવા લેવાનું કાયમ માટે બંધ કરી દે છે! અધૂરી અને અપૂરતી સારવાર છેવટે દર્દી માટે જ નુકસાનકારક બને છે.

લગભગ ૬૦ થી ૭૦ ટકા દર્દીઓને ડોકટરની સલાહ મુજબ દવા લીધા પછી એક-બે મહિનામાં ડિપ્રેશન ઘટી જાય છે. આટલી બધી દવાઓ ઉપલબ્ધ હોવા છતાં ડિપ્રેશન એવી કોઇ અકસીર અને આદર્શ દવા હજી આજે પણ નથી મળી જેની અસર તરત જ શરૂ થઇ જતી હોય, જે આખો દિવસ અસરકારક હોય, જે સંપૂર્ણ સલામત હોય, જેની આડઅસર નહીંવત્ હોય, જે અન્ય દવા સાથે ખાસ કોઇ રિએકશન ન કરતી હોય અને જે એક વખત લેવાથી કાયમ માટે ડિપ્રેશન મટાડી દેતી હોય!! જો બે મહિના સુધી નિયમિત દવા લેવા છતાં ડિપ્રેશનમાં ખાસ ફરક ન પડે તો ડોકટર સામાન્ય રીતે ડોઝ વધારવાની સલાહ આપતા હોય છે. જો આડઅસર સહ્ય હોય તો ડોઝ વધારવાથી કયારેક ડિપ્રેશન કાબૂમાં આવી જાય છે, નહીં તો દવા બદલવી પડે છે. એક વખત દવા લેવાથી નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં ડિપ્રેશન ઘટી જાય એ પછી ડોકટરની સલાહ મુજબ ઓછામાં ઓછા છ થી નવ મહિના સુધી એ જ દવા ચાલુ રાખવી પડે છે. ઘણા દર્દીઓ પોતાની જાતે જ (ડોકટરની સલાહ વિરુદ્ધ) દવાનો ડોઝ ઘટાડી દે છે અથવા બંધ કરી દે છે.

આવું કરવાથી ફરી પાછું ડિપ્રેશન આવવાની શકયતા ખૂબ વધી જાય છે. ડિપ્રેશન ઉથલો ન મારે અથવા વારંવાર ન થાય એ માટે ડિપ્રેશનનાં લક્ષણો કાબૂમાં આવી ગયા પછી પણ ડોકટરની સલાહ મુજબ ઓછામાં ઓછા છ મહિના સુધી દવા લેવી ખૂબ જરૂરી છે. જો કોઇ વ્યક્તિને ભૂતકાળમાં બે કે ત્રણ વખત મેજર ડિપ્રેશન થઇ ચૂકયું હોય તો એવા દર્દીઓમાં કયારેક ડોકટરો કાયમ માટે એન્ટી-ડિપ્રેશન્ટ દવા ચાલુ રાખવાનું સૂચવતા હોય છે. દવાઓની સાથે સાથે મનના વિચારો અને લાગણીઓ વધુ હકારાત્મક બને એ માટેના પ્રયત્નો ચાલુ જ રાખવા જોઇએ. એક અભ્યાસથી એવું પણ જાણવા મળ્યું હતું કે દર્દી જો પોતાનો ઊંઘવાનો સમય વહેલો કરી નાખે તો પણ ડિપ્રેશન દૂર થઇ શકે છે. રાત્રે સાત-આઠ કે નવ વાગે સૂઇ જઇને વહેલી સવારે ઉઠનાર વ્યક્તિને ડિપ્રેશન થવાની શકયતા મોડા ઊંઘીને મોડા ઉઠનાર વ્યક્તિ કરતાં ઘણી ઓછી હોય છે. ડિપ્રેશનની સારવાર માટે દવા લેવાની શરૂઆત કરવામાં આવે ત્યારે પણ ખૂબ વહેલાં સૂઇ જવાથી ડિપ્રેશનમાં તાત્કાલિક ફાયદો જણાય છે. નિયમિત ખુલ્લા વાતાવરણમાં શારીરિક શ્રમ (ચાલવું, દોડવું, રમવું કે અન્ય કસરત કરવી વગેરે) પણ ડિપ્રેશન ઓછું કરવામાં ફાયદો કરે. યોગ-ધ્યાન અને સ્ટ્રેસ મેનેજમેન્ટની પદ્ધતિઓ શીખવાથી પણ ડિપ્રેશનને દૂર રાખવામાં ફાયદો થાય છે.