13. હાઇબ્લડપ્રેશર કાબૂમાં ન રહે તો શું તકલીફ થાય?

સાઠ વર્ષનાં સવિતાકાકીના ઉદાહરણથી આપણે પેરાલિસિસની ચર્ચા કરીશું. સવિતાકાકી અત્યાર સુધી કોઇ જાતની શારીરિક તકલીફ વગર આરામની જિંદગી જીવતાં હતાં. કયારેક નાની મોટી તકલીફ થાય તો શેરીના નાકે આવેલ દવાખાને જઇને દવા લઇ આવતા અને તબિયતમાં જરાક સુધારો થાય કે તરત દવા બંધ થઇ જતી અને વૈદ (ડોકટર) વેરી થઇ જતો. બે એક વર્ષ પહેલાં એક વખત થોડાક ચકકર આવતા હતા ત્યારે ડોકટરે બી.પી. માપ્યું હતું જે થોડું વધારે હતું. ડોકટરે એમને હાઇબ્લડપ્રેશર માટેની સારવાર અને દવા કાયમ માટે કરવાનું સમજાવેલું. પણ પછી ચકકર મટી ગયા અને બ્લડપ્રેશરની દવા પણ ભુલાઇ ગઇ. એ વાતને વર્ષો વીતી ગયા પછી આજે બપોરે અચાનક ઘરમાં કંઇ કામ કરતાં કરતાં સવિતાકાકી બેહોશ થઇને પડી ગયા.

અચાનક સવિતાકાકીને શું થઇ ગયું એ કોઇને સમજ ન પડી. તાત્કાલિક ઘરે ડોકટર બોલાવ્યા. સવિતાકાકીના હાથ પગનું હલનચલન જોતાં જણાયું કે ડાબો હાથ અને પગ બિલકુલ નથી હાલતા! સવિતાકાકીને ડાબા અંગનો પેરાલિસિસ (પક્ષાધાત) થઇ ગયો હતો. ડોકટરે તપાસ કરીને કહ્યું કે બ્લડપ્રેશર ખૂબ વધી જવાને કારણે મગજની નસોને નુકસાન થયું છે. કદાચ નસ ફાટી જવાને કારણે હેમરેજ થયું છે. દવાથી બ્લડપ્રેશર તો કાબૂમાં આવશે પરંતુ પેરાલિસિસમાંથી સાજા કરવા માટે કોઇ દવા ઉપલબ્ધ નથી.!!

દર વર્ષે સવિતાકાકી જેવા હજારો લોકોને અચાનક પેરાલિસિસનો હુમલો થઇ આવે છે. ગઇકાલ સુધી સાજા નરવા લોકો અચાનક એક બાજુના હાથ-પગ અને મોં પરનું પોતાનું નિયંત્રણ ગુમાવી દે છે. સામાન્ય કમજોરી કે માત્ર મોં વાંકું થઇ જવાની તકલીફથી માંડીને એક હાથ-પગમાં તદ્ન લકવો થઇ જવાની તકલીફ પેરાલિસિસના દર્દીઓમાં જોવા મળે છે. જે હાથ કે પગને લકવાની અસર થઇ હોય એમાં હાથ પગના હલનચલનની તકલીફ સિવાય પણ એ ભાગમાં દુ:ખાવો થવો, ખાલી ચડી જવી, ઝણઝણાટી થવી વગેરે પ્રકારની તકલીફો જોવા મળે છે. જમણેરી માણસમાં જમણા હાથ પગનો લકવો થાય તો ઘણીવાર લકવાની સાથોસાથ બોલવા સમજવાની તકલીફો પણ થાય છે. દર્દીને શું કહેવું છે એ ખબર હોય છતાં શબ્દો ન મળે કે વાકય બોલી ન શકાય. કયારેક ઇશારાથી વાતો કરે, કયારેક આપણે બોલીએ તે સમજી ન શકે અને પોતાની રીતે લવારા કર્યા કરે. આવી અનેક જાતની તકલીફો લકવાની સાથે થઇ શકે છે.

આપણા શરીરના દરેકે દરેક હલનચલન પર આપણા મગજનું નિયંત્રણ હોય છે. મગજના દરેકે દરેક કોષનું નિશ્વિત કામ હોય છે. જો કોઇ કારણસર મગજના કેટલાક ભાગોને નુકસાન થાય તો મગજના એ ભાગ દ્વારા થતા બધા કામો ખોરવાઇ જાય છે. જો મગજને મળતો લોહીનો પુરવઠો બંધ થઇ જાય તો મગજનો એટલો ભાગ નાશ પામે છે અને એટલી કામગીરી બંધ થઇ જાય છે. પેરાલિસિસના મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં મગજના એક અડધિયાના કેટલાક ભાગોમાં લોહીનો પુરવઠો ખોરવાઇ જાય છે જેને કારણે એક બાજુના હાથ પગ અને મોંના સ્નાયુઓનું હલનચલન અટકી પડે છે. જો બોલવા સમજવા માટે જરૂરી ભાગોને લોહી ન પહોંચે તો દર્દીને બોલવા સમજવામાં તકલીફ પડે છે.

મગજને મળતો લોહીનો પુરવઠો આમ અચાનક શા માટે ખોરવાઇ જાય? એવો મૂળભૂત પ્રષ્ન ઘણાંને થાય છે. આ પ્રષ્નનો પૂરેપૂરો ઉકેલ આધુનિક વિજ્ઞાન પણ શોધી નથી શકયું. શરીરની બધી રકતવાહિનીઓમાં એથેરોસ્કેલેરોસિસ નામે ઓળખાતો અને રકતવાહિનીઓની દીવાલોને કઠણ કરી નાખતો રોગ આ માટે જવાબદાર છે એવું માનવામાં આવે છે. જેમ જેમ એથેરોસ્કેલેરોસિસ આગળ વધતો જાય છે તેમ તેમ રકતવાહિનીની દીવાલ જાડી થાય છે અને લોહીની અવરજવર માટેની જગ્યા સાંકડી પડવા લાગે છે. આવી સ્થિતિમાં એક તબકકે રકતવાહિનીમાં એથેરોસ્કેલેરોસિસ થયેલા ભાગે કોઇ અગમ્ય કારણોસર ત્રાકકણનો ગઠ્ઠો થઇ જાય છે. આ ગઠ્ઠાથી રકતવાહિનીમાંથી લોહીનો પ્રવાહ સાવ રૂંધાઇ જાય છે અને પરિણામે મગજના જે ભાગને આ રકતવાહિની લોહી પહોંચાડતી હોય છે એ લોહીનો પુરવઠો પહોંચતો બંધ થઇ જાય છે અને પેરાલિસિસ થાય છે. જો આવી જ ઘટના હ્રદયને લોહી પહોંચાડતી કોરોનરી ધમનીઓમાં થાય તો હાર્ટએટેક આવે છે. આમ હાર્ટએટેક અને પેરાલિસિસ એથેરોસ્કેલેરોસિસ નામના મૂળભૂત રોગનાં બે જુદાં જુદાં બાહ્ય રૂપો જ છે.

પેરાલિસિસના અમુક કિસ્સામાં એથેરોસ્કેલેરોસિસને બદલે અન્ય કોઇ લોહીમાં ફરતા ગઠ્ઠાને કારણે રકતવાહિની રૂંધાઇ જાય એવું પણ બને છે. મગજને લોહી પહોંચાડતી રકતવાહિની લોહીના વધુ પડતા દબાણથી ફાટી જાય તો પણ પેરાલિસિસનો હુમલો આવી શકે છે. વળી એથેરોસ્કેલેરોસસિનો રોગ પણ લોહીના ઉંચા દબાણથી વકરે છે, જે છેવટે પેરાલિસિસ નોતરે છે. આમ કોઇ પણ કારણે મગજને લોહી પહોંચતુ બંધ થાય તો પેરાલિસિસ થાય છે.

એક વાર પેરાલિસિસ થઇ જાય પછી મગજના કાયમી નુકસાન પામેલ ભાગને ફરીથી કાર્યરત કરવાનું હજી સુધી કોઇ દવાથી શકય નથી બન્યું અને નજીકના ભવિષ્યમાં મગજના નાશ પામેલા કોષોને પુનર્જીવન આપવા માટે દવા શોધાય એવી પણ શકયતાઓ દેખાતી નથી. એટલે પેરાલિસિસથી બચવું હોય તો એથેરોસ્કેલેરોસિસ ન થાય અને ન વકરે એ બાબતનું ધ્યાન રાખવું જોઇએ. આ માટે શરીરનું વજન ન વધે, બ્લડપ્રેશર ન વધે, ડાયાબિટીસ થાય તો કાબૂમાં રહે, વધુ પડતા ચરબીયુકત ખોરાક ન ખાવાની, વ્યસનોથી દૂર રહેવાની અને નિયમિત કસરત કરવાની તકેદારી રાખવી જોઇએ. હાઇબ્લડપ્રેશરના દર્દી માટે બ્લડપ્રેશરની દવા નિયમિત લેવાથી પેરાલિસિસને અટકાવી શકાય છે.

જો પેરાલિસિસ થઇ જ જાય તો શરૂઆતના દિવસોમાં દર્દીને પથારીમાં આરામ કરાવવો જોઇએ. જે હાથ પગમાં લકવો થયો હોય એ હાથ પગના બધા સાંધાઓમાં પૂરેપૂરું હલનચલન થાય એ રીતે કસરત કરાવવી જોઇએ. મોટા ભાગના લકવામાં થોડોક સુધારો કુદરતી ક્રમમાં થાય જ છે. અમુકમાં બીજે દિવસથી સુધારો જણાય છે. તો અમુકમાં મહિના પછી, સામાન્ય રીતે જે સુધારો થવાનો હોય તે શરૂઆતના છ મહિનામાં થઇ જાય છે, આ પછી ખાસ સુધારો થતો નથી.

પેરાલિસિસનું ચોકકસ કારણ જાણવા માટે અને એમાં સુધારાની શકયતાની આગાહી કરવા માટે સી.ટી. સ્કેન અને એમ.આર.આઇ તરીકે ઓળખાતી તપાસ ઉપયોગી સાબિત થઇ છે. મગજમા થયેલ નુકસાનના પ્રકાર પ્રમાણે પેરાલિસિસમાંથી સાજા થવાનો આધાર રહે છે જે આ તપાસની મદદથી જાણી શકાય છે.

મગજને લોહી વધારે પહોંચાડવા માટે મગજમાં થયેલ લોહીના ગઠ્ઠાને તોડવા માટે, મગજના કોષોને થતું નુકસાન ઘટાડવા માટે એમ જાત જાતના હેતુઓ માટે દવા શોધવાના અને વાપરવાના અખતરાઓ ચાલુ છે પરંતુ હજી સંતોષકારક દવા મળી નથી. ફરીથી પેરાલિસિસનો હુમલો ન આવે એ માટે બ્લડપ્રેશરને કાબૂમા રાખવાની દવા ભૂલ્યા વગર દરેક હાઇબ્લડપ્રેશરના દર્દીએ લેવી જરૂરી છે. આ ઉપરાંત રોજ એસ્પિરિન કે એના જેવી અન્ય ત્રાકકણને ગંઠાતા રોકતી દવાઓ ડોકટરની સલાહથી લેવામાં આવે તો ત્રાકકણ ગંઠાતા અટકે છે અને કેટલાક દર્દીઓમાં પેરાલિસિસનો બીજો એટેક આવતો અટકે છે. પણ બધા દર્દીમાં આ રીતે એટેક અટકાવવો શકય નથી.